Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 15]

De spanning van de haat
J.J.D. Rijk

Jan Wolkers: Serpentina's petticoat(Heynis), Kort amerikaans (Meulenhoff)

Dat haat een formidabele aansporing voor allerlei aktiviteiten kan betekenen, weet iedereen, maar het algemeen oordeel luidt dat die aktiviteiten zelden of nooit tot iets goeds kunnen leiden. Jan Wolkers, die vorig jaar debuteerde met de verhalenbundel Serpentina's petticoat en kort geleden zijn eerste roman Kort amerikaans liet verschijnen, bewijst het tegendeel.

Haat heeft, waarschijnlijk door een wazige misvatting van christelijke geboden, een ongunstige klank; het lijkt alleen maar geduld te worden dat iemand tijdelijk haat en daarna weer overgaat tot een normale toestand waarin hij ook niet meer verblind is; haat is één van de drijfveren die ethisch beoordeeld worden in plaats van geaccepteerd als gegeven. Het is niet netjes om te haten, zelfs een lichte algemene afkeer van bepaalde zaken wordt als een nare hebbelijkheid beschouwd terwijl men eenzelfde vage goedvinderij als een loffelijke deugd prijst.

De rol die de haat speelt in het werk van Jan Wolkers garandeert uiteraard niet dat wat hij schrijft nu ook goed is; zelfs niet als men haat in een of andere vorm niet a priori verwerpelijk vindt, en zeker niet als men misschien zou menen dat het integendeel een mooi gevoel was, te propageren in manifesten e.d.; want in dit geval zou eerder gelden qu'on fait des mauvais romans avec les bons sentiments.

Maar het zegt wel iets over de intensiteit waarmee Wolkers schrijft, temeer als men ziet dat zowel de verhalen als de roman zich afspelen in het gezin waaraan de ik-figuur c.q. de hoofdpersoon met moeite ontgroeit. In deze omgeving wekken de haatgevoelens de spanning, haatgevoelens die hier niet verwacht zijn, noch door de hoofdfiguur die ze ervaart, noch door de afkeurende buitenstaanders die hem ermee alleen zullen laten. Wolkers schrijft met volledige inzet om een duidelijk niet-gewaardeerd sentiment artistiek te kunnen beheersen, en in dit vorm geven aan een impuls onderscheidt zijn werk zich van een analyse of van een poging zich eens lekker agressief leeg te schrijven. Haat en afschuw zijn in een dergelijke omgeving nooit zonder tegenpolen, en het is Wolkers' prestatie dat hij de spanning tussen die polen zo duidelijk en helder vorm heeft gegeven, voornamelijk in de verhalenbundel, en dat hij niet vervallen is tot een larmoyante vervlakking van zijn gevoelens, noch tot een mateloze eruptie.

De verhalen die zich in dit milieu afspelen, hebben veelal de dood tot onderwerp of aanleiding, terwijl dit ook van de roman gezegd kan worden. Dat ligt in de lijn van het vertellende talent van Wolkers, het houdt ook verband met zijn intensiteit en zijn gefascineerd zijn door drama. Het motto van de bundel Serpentina's petticoat ontleende hij aan het ganzenbord: ‘Hij die op den Dood komt, moet van voren af aan beginnen en betaalt den Inzet’.

Het zijn vaak gruwelijke verhalen, met schokkende details. In het meesterlijke titelverhaal uit de bundel wordt het taboe dat over het sterven ligt gebroken, in bijna elk verhaal wordt het scherm van de gezinsliefde opgehaald en de christelijke deugdzaamheid van de ouders tot een lachwekkende, meestal verstikkende huichelachtigheid teruggebracht. Het is openlijke strijd tegen de lieve valse schijn. Maar nooit zonder tegenpool. Door zijn bondigheid in het vertellen blijft de schok de lezer nooit bespaard, en ook dit bewijst dat men hier niet kan concluderen tot het oordeel ‘decadentie’, zoals wel gedaan is. In Wolkers' verhalen stinkt het zeker naar ontbinding en bederf, maar zijn kennelijke behoefte om juist daardoor de lezer een schok te geven weerlegt de verdenking van genoeglijk welbevinden bij deze toestanden. Het is een provinciale misvatting, dat de decadentie doet schrikken: het tegendeel is waar, wie niet schrikt moet uitkijken. Het onverhuld afschuwwekkende dat Wolkers rauw op de

[p. 16]

lezer weet over te brengen, maakt deze bundel tot een prachtig boek van een schrijver met een eigen, herkenbaar, geluid; dat een enkel verhaal mij minder dan de andere boeide, kan gelegen hebben aan het feit dat het invoeren van een ‘clou’ in de laatste regels daar zijn uitwerking miste. Wanneer deze ‘laatste mededelingen’ geen nieuw licht op 't voorgaande werpen, het tot dan bekende niet opnieuw en anders dramatiseren, blijken ze opeens overbodig en zelfs teleurstellend.

Wolkers roman ‘Kort amerikaans’ is een bevestiging zowel van de sterke maar ook van de zwakke kanten van zijn talent, dat in de verhalenbundel beslist groot toonde. In de eerste plaats moet zijn neiging tot vertellen het hier zonder behulp van de ‘cloutechniek’ stellen, die in een roman bijna alleen bruikbaar lijkt om - stukje voor stukje - iets aan de verhouding tussen de figuren te veranderen. Dit langzame ontwikkelen komt in Wolker's roman niet goed tot uiting, het vertellen neemt zijn toevlucht tot uiterlijkheden die niet de dramatische kracht hebben die de verhalen bezitten. De hoofdfiguur, een jongen in de puberteitsjaren, ontworstelt zich, geholpen door de oorlogsomstandigheden, aan de druk van het bekrompen milieu dat zich verzet tegen zijn wensen om schilder te worden; maar de weg tot anderen, speciaal tot een vrouw, blijkt hij in dezelfde omstandigheden niet te kunnen vinden. Ik geloof daarom dat de spanning van de haat een sleutel is op Wolkers' werk, omdat die gedeelten waarin het gezin ter sprake komt, het best geslaagd zijn; het gezin dat hem, die aan zijn slaap een walgelijk litteken heeft, met kort (amerikaans) geknipt haar liet rondlopen, het gezin dat hem verzorgt in zijn onderduikadres. Een van de mooiste hoofdstukken is dat, waarin hij het sterven van zijn broer meemaakt; alleen, maar zo voelbaar verbonden



met zijn ouders die hij in de verte ziet naderen; en de beschrijving van de begrafenis is een wrange mengeling van afkeer en verbondenheid.

Het begin van het boek, waarin een razzia hem overvalt, is een prachtige inzet: men voelt behalve de angst van de bezettingsjaren, ook het begin van de insluiting waarin de hoofdfiguur uiteindelijk zal ondergaan. Wolkers bereikt dit door het plotseling laten wegnemen (door de duitsers) van een vriend van de hoofdpersoon, achteloos en onverbiddelijk.

Er is echter sprake van een teveel aan dramatische gebeurtenissen, een teveel veroorzaakt door een te weinig aan uitwerking van het gegeven. Wolkers' vertelneiging zoekt en vindt dan teveel schokkende feiten, en dat verzwakt de compositie en de geloofwaardigheid. Het sterven van de broer van de hoofdfiguur had diens groeiende, nu definitief wordende eenzaamheid volledig kunnen weergeven, het invoeren van de grandguignolachtige schilder ‘de Spin’ die nog afstotelijker is dan Erik en die zich ophangt, versterkt niets. Dit gebrek aan psychologische uitwerking doet zich vooral aan het slot kennen: na het wegvallen van zijn broer, van de Spin en van het meisje Elly (dat ook niet uit de verf komt, op haar erotische prestaties na) wordt de hoofdfiguur waanzinnig. Hoe - dat komt de lezer niet te weten, dat staat tussen de laatste hoofdstukken in, die alleen uiterlijke verschijnselen beschrijven. In feite houdt het boek hier op, de lezer mist het kontakt omdat Wolkers het hier zelf ook mist. Zowel de erotische fixatie aan een gipsen torso als de waanzinnige dood tijdens de bevrijding overtuigen niet.

Maar voor het zover is, geeft Wolkers ook in zijn roman de lezer herhaaldelijk een schok; hier is iemand aan het woord, scherp, robuust en zonder behoefte te schaven aan zijn gevoelens, iemand die het schrijven volledig ernstig neemt en het drama aandurft.