Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 12]

Bevind van zaken
J.J.D. Rijk

Het is ongeveer tien jaar geleden begonnen: de springvloed van geplastificeerde pret, de gebundelde cursiefjes die in een olijke omslag liggen te wachten op verjaardag en sinterklaas. En met bizonder succes, want lang hoeven ze niet te wachten voor iemand de civiele prijs neertelt. C.J. Kelk heeft naar aanleiding daarvan eens geschreven over de ‘humor-tumor’ in onze letteren en rechtvaardigde met dat woord een heel stuk in de Groene, ook al kan men vaststellen dat al deze olijkheid met literatuur minder, of op zijn best even weinig van doen heeft als de koppen van de kranten waarin het afgedrukt wordt. Het journalistieke aspekt is belangrijker dan het literaire, dat voornamelijk bestaat in de boekvorm waarin men na enige tijd deze cursiefjes kan terugvinden. De gesalarieerde leukerds (ik heb het niet over Kronkel) hebben hun vaste plaats in dag- en weekbladen gevonden, zelfs in de vakpers, en zonodig maakt men van iemand een leukerd.

Men vraagt zich af: is er dan in het kader van de krant zoveel om over te grinneken?

Het antwoord is: zeker, beslist niet minder dan vroeger, maar dat antwoord vindt men niet in de cursieve rubriekjes. De schrijvers daarvan immers kunnen zich niet veroorloven het ijveren van hun redacties, hun ingezonden-stukken-schrijvers, hun bezorgde medewerkers, hun regering en iedereen die maar van goeden wille en goede ernst is, een spiegel voor te houden die hun gezicht zó vertekent dat de nobele mond een pose en de ogen blind zouden schijnen.

Men noemt ze humoristen, maar met humor heeft hun bezigheid weinig uit te staan - wie hoorde ooit van een afgezonderde, buitengesloten humor? Getralied achter de dubbele omlijning van hun rubriek, getekend door een bizondere letter en voorzien van een ondertekening als een rafel - laat je niet besmetten! Er valt over te twisten welke naam ze wel verdienen, deze populaire paria's, maar bezorgers van de humor zijn ze waarschijnlijk alleen in hun vrije tijd. Trouwens, humor was nooit populair; de krantenlezer vraagt niet om iemand die zich voorneemt de laatste resten van zijn schema te vertekenen; het is ons al ingewikkeld genoeg.

De cursivisten bedienen ons dan ook op onze wenken: door ons even te verlossen van de complicaties. Hun stukjes zijn schematisch, eenvoudig, en komen tot een afgeronde conclusie. Iedereen kan zich - in schuinschrift - herkennen, en steeds blijkt ‘dat het nog zo erg niet was’, ‘dat het zo ook best gaat’. Niemand hoeft ervan te schrikken, want hier is sprake van een overzichtelijke, definitieve houding.

Maar er blijven binnen en buiten de krant mensen die vinden dat het wèl erg was en dat het zo niet gaat, en die in ieder geval er niet in slagen om op zo'n mooie definitieve rots te gaan zitten, en zeker niet om het te zijn. Het kan toeval zijn, het toeval van het rijtje nieuwe nederlandse boeken dat ik de laatste tijd gelezen heb, maar ik krijg sterk de indruk dat mèt de populariteit van de grapjassen het handenwringen in de literatuur toeneemt; wie zich aan causale verbanden wil wagen doet dat voor eigen risico, maar het is opvallend genoeg om het eens naast elkaar te zetten.

De avonturenroman is uit de tijd, we leven in een kalm villadorp, en er verschijnen dan ook heel wat romans waarin schokkende drama's, grote gebeurtenissen, ontbreken. Maar we leven nog wel in de tijd van de verfijning van de psychologische roman, en wàt er in deze boeken dan gebeurt wordt zeer uitgebreid door de hoofdfiguren gekauwd en al dan niet verteerd.

En natuurlijk: er kan meer drama schuilen in een onvriendelijk woord dan in het vergaan van een schip, en we hebben meer gemeen met de zoon van een vader, de jongen van een meisje dan met een willekeurige kaperkapitein - als alles maar niet zo nadrukkelijk dramatisch werd opgediend. De fout is zo vaak het tegendeel van het cursiefje - het vertellen in vette kapitalen, het voortdurend overtuigen van het drama. Doet de ‘humor’ in de cursiefjes de beschreven situatie of mens af met een van buiten komende en dus nietszeggende commentaar, doordrenkt van betweterige wijsheid, in de romans die ik op het oog heb ontbreekt iedere relativeringsvermogen. De situatie is bijvoorbeeld uitzichtloos voor A. - dat hij dan weinig gebaat is bij een grapje in de trant dat het later allemaal wel

[p. 13]

zal meevallen, ook al spreekt hij dit zelf uit, is begrijpelijk - dat is taal van iemand die nooit iets erg zal kunnen vinden. Maar het irritante is dat hij van de uitzichtloosheid zelf niets anders kan maken dan een voortdurend ervaren drama, zonder zichzelf even te relativeren, zonder nuancering en met niet aflatende nadruk. Een voorbeeld hiervan is helaas Ellen Warmond's roman Paspoort voor Niemandsland. Helaas, omdat zij gedichten schrijft die heel mooi èn heel sympathiek zijn, en bepaald niet overladen; en ook omdat in haar roman passages staan waaruit blijkt dat zij ook voor proza een goede pen kan hebben als zij zich wat inhoudt in haar beeldspraak. Het is bepaald niet het zwakste boek in deze trant dat men kan vinden, maar Ellen Warmond's grootste vergissing is dat zij denkt dat een voortdurende oververhitting van de reacties van de hoofdpersoon op zijn omgeving vanzelf drama maakt, terwijl de opeenstapeling van paniek en onbeheerstheid de lezer juist tot de verzuchting brengt dat die hoofdpersoon nu eens moet ophouden met zeuren. En er zijn dan nog vele boeken aan te wijzen die met veel minder opmerkingsvermogen en levendigheid geschreven zijn dan dit, en met méér handenwringende figuren.

Een andere neiging die men de laatste tijd (de tijd van de plastic-pret) opmerkt is die tot een ironische en soms bittere vorm van melancholie, waarmee het ontbreken van iets dat de moeite waard blijkt gestoffeerd wordt. Het ontbreken van de dramatische gebeurtenis, die een mogelijkheid tot identificatie biedt, is hier het drama - tegenover de verwachtingen uit de kinderjaren. De zuivere toon hiervoor is getroffen door Nooteboom in die fragmenten van Philip en de anderen, die het liften beschrijven als de laatste verkenning vanuit de kinderjaren en de eerste actie daarbuiten; maar in de fragmenten die meer symbolisch dan beschrijvend zijn heeft hij naar mijn smaak de toon niet gevonden: daar ontaardt het in een aan de wachtjaren ontleende angst voor de boze, boze wereld. En in dit voetspoor volgen velen in en buiten geschrifte. Het wordt gespeelde melancholie, ontmoediging die modieus is maar in feite moedeloosheid blijkt; met de poppen en beren uit de kinderkamer opgedofte complaisance, een verdoving die men in heel wat vaderlandse lectuur tegenkomt. Leunend tegen het drama, leunend tegen de humor maar te onbeslist voor beide.

Natuurlijk, slechte genres kan men als zodanig nooit aanwijzen en het bovenstaande is dan ook niet meer dan kregeligheid over het al te erge drama, het gemakkelijke cynisme en de misbruikte humor. Een kregeligheid die overbodig is bij het lezen van een debuut dat deze euvelen vermijdt. In Bevind van Zaken rapporteert Heere Heeresma zijn indrukken zonder de stelligheid die de titel enigszins suggereert; het zijn acht novellen waarvan er zeker vijf een toon hebben getroffen



die hem door zijn distinctie brengt bij betrouwbare schrijvers uit de nieuwere nederlandse literatuur als J.W. Holsbergen, Ivo Michiels, A.L. Schneiders, een paar namen die nog wel met andere aan te vullen zijn zonder dat men ze tot een groep of generatie wil vastlijmen. Heeresma heeft dat wat de meeste cursivisten ontbreekt: humor, als een verhouding tot het leven, in plaats van als een irrelevant commentaar van buiten. In verhalen als ‘In het voorbijgaan’, ‘Een aardigheidje’, ‘Franciscus en de goede God’ ligt de humor in de situatie zelf en poogt niets te verklaren - misschien de enige manier waarop humor reddend kan zijn. In ‘Gallico’ en ‘Alg’ overweegt de bizarre fantasie die ook in de andere verhalen aanwezig is, zonder onwezenlijk te worden; de spanning tussen wat gebeurt en wat had kunnen gebeuren is bij Heeresma een van de sterkste elementen. Zijn figuren zijn nooit zielig, staat in de folder; hetgeen niet inhoudt dat ze zo tevreden zijn, maar ze geven zich tenminste niet over aan zeuren, en leven niet in een halfharde onthouding. Afgezien van enkele wat literaire zinswendingen, maken gevoel voor proporties en voor werkelijke humor dit boekje een origineel debuut (van iemand die hierna best met wat minder bescheidenheid op weg kan). (Contact, Amsterdam.)

[p. 14]