Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 4]

Het monopoloide karakter van het medium televisie
H. Schaafsma

Hugh Carleton Greene heeft in een vrij onbenullig vraaggesprek met Arie Kleywegt, door de N.T.S. uitgezonden toevallig (?) op de avond na de publicatie van de memorie van antwoord inzake de Nota-reclametelevisie, gezegd dat een eerste en tweede televisieprogramma door dezelfde organisatie verzorgd moeten worden. Greene, de eerste directeur-generaal van de B.B.C., weet waarschijnlijk wel iets van de Nederlandse omroepsituatie. Maar zeker niet alles. Niet alleen daarom was zijn advies nogal tendentieus. Zijn motivering is, dat alleen wanneer twee programma's door dezelfde organisatie worden verzorgd, het publiek een reële mogelijkheid van keuze kan worden geboden. Tot welke keuzemogelijkheid het verzorgen van twee programma's door vijf omroepclubs leidt, hebben zesendertig jaar radio-ervaring de luisteraars in Nederland geleerd. De B.B.C. heeft dat, in de radio, met drie duidelijk op de behoeften van verschillende publiekgroepen afgestemde programma's, heel wat beter voor elkaar. Maar het merkwaardige is, dat dezelfde B.B.C. het in de televisie anders zou willen doen. Geen discriminatie naar ‘brows’ (lowmiddle-high) heeft Greene ook in dat voor Nederland opgenomen gesprekje duidelijk gesteld. Alleen maar zorgen, dat het publiek steeds uit twee anderssoortige uitzendingen kan kiezen.

Dit houdt al direct een beperking van de keuzemogelijkheden in. Third programmeelementen wil Greene niet in de televisie. Dat is allang bekend. Waarbij er rekening mee moet worden gehouden, dat het huidige B.B.C.-televisieprogramma al wel tal van elementen van redelijk hoog, laat mij zeggen upper-middle-brow, niveau bevat: magazines als Panorama en Monitor (gewijd aan de kunsten, gepresenteerd volgens een intelligente formule) bijvoorbeeld. Toch is deze opvatting van de B.B.C. in Groot-Brittannië zelf een punt van heftige discussie. Specialisten als Crosland en Crossman, die niet van sympathieën voor de commerciële televisie verdacht mogen worden, vinden het helemaal zo logisch niet dat de regering de aanbeveling van de commissie-Pilkington zou volgen, en de BBC de beschikking zou geven over een tweede zendernet. Zij menen dat daaraan op zijn minst voorwaarden voor het karakter van het tweede programma - ‘home service’ met ‘third programme’-trekken - verbonden zouden moeten worden. Wil de B.B.C. die voorwaarden niet accepteren, dan moet er maar een ander publiekrechtelijk lichaam worden gecreëerd.

Het leek mij nuttig hierop, nu de discussie over de reclametelevisie weer op gang is gebracht, te wijzen. Juist omdat die discussie in Nederland nog altijd vooral met primitieve, c.q. emotionele argumenten wordt gevoerd. Ook overigens verstandige mensen beweren wel dat commerciële exploitatie van het tweede net per se tot verbetering van de programma's zou leiden; dat concurrentie onder alle omstandigheden stimulerend is. Aan de andere kant staan degenen, die menen dat commerciële televisie per se demoraliserend werkt en acultureel is; dat er geen voldoende talent voorhanden is; dat coördinatie van een uit kijkgelden gefinancierd programma met een programma dat uit de opbrengst van reclameboodschappen wordt betaald bij voorbaat tot de onmogelijkheden behoort. (Er zijn wél prognoses over de toeneming van het aantal televisietoestellen, ergo van de totale opbrengst der televisieretributie; schattingen over de opbrengsten van televisiereclame zijn er nauwelijks. Of die zo formidabel, zelfs maar verhoudingsgewijze, zullen zijn als in Groot-Britannië mag worden betwijfeld. Waarbij komt, dat de overheid ten aanzien van de tariefsbepaling een oogje in het zeil kan houden. Dat zou niets nieuws zijn voor haar).

De memorie is een teleurstellend stuk, al heeft de kern ervan iets aantrekkelijks: verdeling van de zendtijd in het tweede programma over N.T.S. en haar componenten enerzijds en een commerciële programmamaatschappij anderzijds. Ik geloof nog altijd, dat er iets - een werkelijke coördinatie bijvoorbeeld - te bereiken zou zijn door de zendtijd op beide programma's te verdelen (een nieuwe concessionaris dus ook bepaalde zenduren in het eerste programma ter beschikking stellen). Zoals de

[p. 5]

coördinatie van beide Hilversumse zenders gediend zou kunnen zijn met verdeling van de zendtijd op ieder van die zenders over alle omroepverenigingen, in plaats van over de omroepverenigingen paarsgewijze. Natuurlijk zouden daarvoor nieuwe organen nodig zijn. Maar die zullen, in een omroepwet, toch moeten worden gecreëerd. Dat de staatssecretarissen nu al aan N.T.S. en omroepverenigingen de volledige zendtijd op een derde net toezeggen is voorbarig en kortzichtig. Niet alleen omdat er voor 1959 nog heel veel kan gebeuren; ook omdat twee ‘algemene’, d.w.z. in grote trekken op het ‘gehele’ publiek afgestemde, televisieprogramma's mij voor Nederland het maximaal haalbare lijken. Een derde net zou beschikbaar moeten zijn voor bijzondere bestemmingen: educatieve televisie (moet er, hoe dan ook, komen. Niet om ons beter te maken, wel om in allerlei lacunes in het onderwijs te voorzien); culturele programma's van hoog niveau; pay-television eventueel. Bovendien getuigt het vasthouden aan een wekelijks maximum aantal zenduren van 30 per programma van weinig realiteitszin. Het lijkt me, met het oog op degenen die ook overdag thuis zijn, met het oog voorts op de zaterdagochtend en de zondag, niet eens wenselijk.

Wat de staatssecretarissen zeggen over artikel 10 van het Verdrag van Rome is dunkt me, voor serieuze bestrijding niet vatbaar. Wel voor aanvulling. Natuurlijk is reclame een vorm van meningsuiting. Dat men haar daarom in de ether ongebreideld zou moeten toelaten is onzin, zoals uit het artikel trouwens afgeleid zou kunnen worden (het geoorloofd geachte stelsel van vergunningen met betrekking tot radio-, televisie- en bioscoopondernemingen). Aan de andere kant heeft de praktijk van de laatste jaren duidelijk bewezen, dat het vaak heel moeilijk is de grenzen te bepalen tussen propaganda en reclame of voorlichting en reclame. Het niet-noemen van een merk- of firmanaam kan in bepaalde omstandigheden regelrecht misleidend zijn. Wordt reclame toegelaten, dan moet er echter ook plaats zijn voor een onafhankelijke consumentenvoorlichting; een produktkritiek naar analogie van de kunstkritiek. Met dien verstande dat de produktkritiek een wetenschappelijke basis zou kunnen hebben, wat voor de kunstkritiek slechts zeer ten dele geldt. Ik teken hierbij aan, dat ook in de dagbladpers van zo'n algemene produktkritiek, als voorlichting aan de consument, tot dusver bitter weinig terecht komt.

Werkelijk nieuwe gezichtspunten, worden in de memorie van antwoord niet geopend.



Hoewel de staatssecretarissen met de vrijheid van meningsuiting, waarbij ik dan gemakshalve de vrijheid van individuele creativiteit (een subjectief stokpaardje) maar incorporeer niet zo lichtvaardig omspringen als de verdedigers-door-dik-en-dun van het bestaande - ook in de meorie weer ‘historisch gegroeid’ genoemde en daarom als voor de eeuwigheid geassureerd beschouwde - bestel, tillen zij er ook niet al te zwaar aan. Nog steeds lijkt de OTEM de meest serieuze gegadigde voor de concessie voor reclametelevisie te zijn. De OTEM die niets heeft gedaan om zichzelf ‘waar te maken’, aan wie de staatssecretarissen dus geen enkele verplichting zouden behoeven te hebben. (Er is geen programmaschema; er zijn nog geen programma's geproduceerd, al zouden die, gezien de grote vraag, stellig te slijten zijn geweest; er is noch aan sociaalwetenschappelijke research noch aan programmatische research door deze OTEM iets ondernomen.)

Heeft zo'n OTEM eenmaal een concessie dan lijkt me, met het oog op haar door de grote aandeelhouders bepaalde machtspositie, de kans dat er nog eens een programmamaatschappij bij komt gering. De kans op de vorming van een ‘tweede monopolie’ naast het bestaande is gevaarlijk groot. Veel meer in de lijn van de ontwikkeling zou de vorming liggen van een werkelijk onafhankelijk beleids- en exploitatie-orgaan. De in de Nota reclametelevisie genoemde Programmaraad zou eventueel hiertoe kunnen worden omgebouwd. Die raad zou zelf geen rechtstreeks produktieve arbeid behoeven te verrichten. Hij zou het directorium moeten benoemen, dat de verantwoordelijkheid krijgt voor de dagelijkse gang van zaken. Het moeilijkste punt zal zijn de benoemingsprocedure van de leden

[p. 6]

van de Raad, die b.v. Televisieraad zou kunnen heten. Men zou zich eens kunnen oriënteren in Groot-Britannië, waar zowel de Board of governors van de B.B.C. als de Independent television authority worden benoemd door de postmaster-general, en in Duitsland, waar een dergelijke procedure zowel voor de ‘Aufsichtsgremien’ van de regionale omroepinstituten als voor die van de ‘Mainzer Anstalt’ (het tweede programma, waarbij alle ‘Länder’ gezamenlijk zijn betrokken) wordt toegepast.

Ik stel me voor, dat het orgaan waarvoor de Televisieraad de verantwoordelijkheid zou dragen, van de programma's zelf slechts een deel voor zijn rekening zou behoeven te nemen. Zoveel mogelijk zou de produktie ervan aan onafhankelijke produktiegroepen moeten worden opgedragen. Eventueel zouden ook dag- en weekbladen in de programmaproduktie kunnen worden betrokken. Verscheidenheid in de programmering - dus ook verscheidenheid naar opvatting en zienswijze - zou uitgangspunt moeten zijn. De reclame-opbrengsten zouden onverkort bij het orgaan terecht moeten komen. Er ware dan nog te overwegen, of de invoering van reclamevrije uren niet wenselijk zou zijn (ik dacht van wel). Uitingsmogelijkheden voor alle politieke en levensbeschouwelijke richtingen zouden in de concessievoorwaarden moeten worden opgenomen.

Een dergelijke structuur zou overeenkomst vertonen met de (door de Britse regering voorlopig afgewezen) kern van de voorstellen van de commissie-Pilkington: de Independent television authority als beleids- en exploitatieorgaan; de programmamaatschappijen als werkelijk onafhankelijke - d.i. niet zelf van reclameinkomsten afhankelijke - produktiegroepen. Zij zou vooral kunnen voorkomen dat het door de staatssecretarissen erkende monopoloide karakter van het technisch medium televisie ook impliciet tot uiting komt in de culturele (d.i. voorlichtende, amuserende, opvoedende) functie van de televisie-omroep.

Verzorging van regionale uitzendingen zou niet als mogelijkheid moeten worden gesteld - zoals in de M.v.A. gebeurt - maar als plicht. Dit zowel ten behoeve van de primair bij regionale of locale reclame baat vindende, doorgaans minder kapitaalkrachtige adverteerder, als om wille van het cultureel en democratisch bewustzijn in de regiones. Ik ga niet nog eens uitvoerig betogen, dat ik daarmee iets anders bedoel dan expliciet regionalisme. Dat zou niet in overeenstemming zijn met het acute karakter van deze kanttekeningen.