Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 181 · 21 november 1962

Afglijdende economie

In het geschiedenisboek van de economische ontwikkelingsgang is een nieuw hoofdstuk begonnen. Na een betrekkelijk langdurige periode van overmatige concentratie op de materie heeft in de industrielanden de economische activiteit een niveau van evenwicht bereikt. Een van de minst belangrijke symptomen daarvan krijgt op het ogenblik onevenredig grote aandacht: het krimpen der winstmarges. Verschillende symptomen, die al bij de nieuwe periode behoren, ontwikkelen zich uit de oude situatie van welhaast onderbroken hoogconjunctuur en hebben nog slechts in schijn het karakter van behaaglijkheid. Zo kende Nederland twee maanden achtereen het zeldzame verschijnsel van een actieve handelsbalans. De maandelijkse conjunctuurtest van het CBS per eind september gaf geen andere indicaties dan geringe verschillen, overwegend met seizoenskarakter. De kleinhandelsprijzen en de beurskoersen hadden de laatste weken een stijgende tendentie, geldmarkt en arbeidsmarkt zijn rustig en betrekkelijk evenwichtig. Gepubliceerde kwartaalcijfers van grote ondernemingen dragen ondanks kenmerken van afnemende winstmarges evenzeer kenmerken van verdere expansie. Daarenboven pleegt het vierde kwartaal meestal het beste kwartaal van het jaar te zijn, zodat alles bij elkaar dit jaar 1962 ondanks enkele schokken en het verder wat kalmer tempo der expansie stellig nog bij de reeks jaren van hoogconjunctuur kan worden gevoegd. De huidige situatie bevestigt het perspectief van verleden jaar en hoezo is er dan aanleiding om van een nieuw hoofdstuk te spreken met betrekking tot het aftekenend perspectief, als ware een ‘point of no return’ gepasseerd?

Beziet men de huidige situatie niet vooropgezet in een sfeer van behaaglijkheid en zelfgenoegzaam, dan is de actieve handelsbalans (om te beginnen en de symptomen nog eens doornemend) een wat geforceerde zaak. De actieve handelsbalans werd veroorzaakt doordat de geldswaarde van de invoer in de eerste tien maanden van 1962 slechts met 5% steeg, terwijl de waarde van de uitvoer met 6% omhoog ging. Hierbij heeft de

[p. 2]

revaluatie en de daaruit resulterende verbetering van de ruilvoet enige invloed gehad, evenals de flauwe wereldgrondstoffenprijzen, maar dat zijn slechts bijkomstige en niet belangrijke elementen. Hte actiefsaldo van de handelsbalans is zowel veroorzaakt door stijging van de uitvoer als door vermindering van de invoer. Bij de uitvoer zijn er aanwijzingen dat de procentuele stijging in volume aanmerkelijk groter was dan die in waarde zodat tot op zekere hoogte op een te laag prijsniveau in het buitenland wordt aangeboden. Dit wordt nog meer aannemelijk, als veronderstelling, indien men bij onze belangrijkste buitenlandse afnemer de prijzen van Nederlandse artikelen vergelijkt met de prijzen daarvan in het binnenland. Daarmede behoeft niet gezegd te zijn, dat in West-Duitsland de winsten op de verkoop van Nederlandse produkten hoger zijn dan hier, omdat in West-Duitsland de kosten van het handels- en distributie-apparaat aanmerkelijk hoger liggen. De straffe prijsbewaking in Nederland komt onwillekeurig de consumenten in de exportlanden ten goede, hoewel vermoedelijk niet ten volle, aangezien de Nederlandse fabrikant nog niet helemaal over de gedachte heen is, dat export pas ‘interessant’ is wanneer er meer aan wordt verdiend dan aan binnenlandse afzet.

De binnenlandse afzet vertoont slechts een geringe expansie. In de eerste plaats komt dit doordat er een zekere verzadiging begint op te treden, speciaal t.a.v. duurzame consumptie-artikelen. Maar daarnaast is er een complex aan factoren, waardoor de expansie van de binnenlandse koopkracht wordt tegengegaan. Daarbij speelt een rol het tegenvallen van het reële bestedingseffect bij de hoger geworden inkomens. Natuurlijk is bij stijging van de inkomens de fameuze belastingprogressie van betekenis; honderd gulden meer loon betekent bepaald niet honderd gulden meer bestedingsmogelijkheid omdat er van elke nieuwe honderd gulden meer ook meer belasting moet worden betaald. Bij de loonsverhogingen van ongeveer de laatste vijftien maanden is echter sterker dan in het verleden - door de

grotere getallen - de invloed merkbaar geworden van allerlei bestedingsdwang (AOW, werkloosheidsverzekering, verplichte bijdrage voor collectieve bedrijfspensioenen, vakbondspremies etc.). Verder werd van de beschikbare ruimte nog een niet onbelangrijk deel verbruikt door prijsstijgingen (dure aardappelen, dure kolen, duurdere benzine, duurdere melk etc.). Tenslotte moet worden bedacht, dat een groot deel van de consumptie-vergroting in de sector van de duurzame consumptie-artikelen was bewerkstelligd met behulp van krediet en dat het uitbreiden van afbetalingsschulden in 1962 moeilijker werd gemaakt, afgezien van het feit, dat de op afbetaling aangeschafte artikelen in den regel langer leven dan de afbetalingsperiode duurt. Wat in deze sfeer de motorisering aangaat, moet daarbij rekening worden gehouden met de vrij grote financiële nasleep van het nieuwe bezit, speciaal indien dit ‘tweede hands’ was.

De handelsbalans is gunstig beïnvloed door de binnenlandse soberheid en het slechts tot beperkte hoogte deelhebben van de loontrekkers aan de vergrote welvaart. Daarnaast hebben de ondernemingen bij hun export, vermoedelijk overwegend welbewust, het offer van de kleinere marges gebracht om op langere termijn de afzet voor de nog altijd uitbreidende produktiecapaciteit zo goed mogelijk te verzekeren.

De uitbreiding van de produktiecapaciteit moet aanzienlijk geweest zijn de laatste jaren, doch laat zich maar heel ten dele meten en dan nog overwegend in de basisindustrieën. Zij leidt automatisch tot grotere concurrentie en daarom - geheel los van de incidenteel nog gestegen kosten - tot verkrapping van de winstmarges. Behalve in enkele kleinere, weinig exporterende, sterk ambachtelijke, sectoren is het gevolg van de investeringen der laatste jaren geweest, dat uitbreiding van de produktie niet of niet meer sterk wordt geremd door het niet beschikbaar zijn van voldoende arbeidskrachten. Het uitbreiden van overcapaciteit tot steeds meer bedrijfstakken is geen nationaal verschijnsel, maar een internationaal, en het effect ervan wordt nog vergroot doordat het wereldprijsniveau een sterke nivellering ondergaat, speciaal sinds een deel van de industrie in de V.S. in de ‘export drive’ is. Daarmede wordt in meer en meer sectoren overgegaan van de verkopersmarkt op de kopersmarkt en dat leidt tot lagere winstmarges. In de Ver. Staten was er in 1959 en 1960 door automatisering en door het veelal profijtelijke van niet op 100 pct capaciteit produceren (harmonischer bedrijfsgang) een sterke stijging van de winstmarges. Toen

[p. 3]

ging men in de export: in de eerste drie maanden van 1962 namen de winsten nog met 29 pct toe. In het tweede kwartaal was de stijging al minder: 13 pct en in het derde kwartaal is de toeneming t.o.v. 1961 nog maar 9 pct. Hoewel men nog niet aan een winstloze afzet toe is, beinvloedt deze relatieve daling bij stijgende omzetten geleidelijk aan de economische expansie ongunstig, net als bij ons, waar de teruggang overigens sterker is, al zijn er hier minder concrete cijfers.

De elementen van minder sterk stijgende koopkrachtige vraag, ontstaan van overcapaciteit en dalende winstmarges hebben uiteraard de volle aandacht gehad van de effectenbeurzen. Daarbij werkt een marktmechanisme, dat niet zonder complicaties is. En niet zonder gebreken overigens. Een consequentie van het beursbedrijf is, dat men overwegend blijft kopen tot op de top van de hausse, om de eenvoudige reden, dat hausse afbreekt op het moment, dat de slimmeren gaan zeggen ‘er zit niets meer in’ en dus uit de markt blijven. Even later volgt dan het winstnemen en men heeft daarvan dit voorjaar een fraai staaltje van massapsychologische effecten kunnen zien, toen in Wall Street ineens iedereen winst wilde nemen. Hoe is de toestand nu?

Na een begrijpelijke incidentele schrikbaisse vanwege de Cubacrisis, is op de meeste effectenbeurzen herstel gevolgd. Medio november waren de Amerikaanse effectenkoersen als totaliteit 13 pct hoger dan op het laagste punt van de Cubacrisis. In Londen was het herstel (Reuterindex) zelfs 17,2 pct, maar in Engeland zijn intussen belangrijke en vooral psychologisch-belangrijk veel conjunctuur-stimulerende maatregelen genomen, waarvan verwacht kan worden dat zij overigens in 1963 hun nadelig effect op de Britse betalingsbalans niet zullen missen. Het schijnt a long way naar een redelijke mate van plan-economie in Engeland, reden waarom men bij de volgende verkiezingen ernstig rekening moet houden met een Labour-overwinning en dus niet met Engelse toetreding tot de EEG.

In Amsterdam is na de Cubacrisis het herstel op basis van het ANP/CBS koersgemiddelde (1953 = 100) slechts 11,3 punten geweest en in procenten nog minder. Gaat men het huidige koersniveau (medio november) na t.o.v. de aanvang van 1962 dan is er een algemene koersdaling gebleven van 15 pct in Amerika tegen 20 pct in Amsterdam en 30% in West-Duitsland (Herstatt-index). Schakelt men voor West-Duitsland bepaalde bankmanipulaties uit tegen de ‘outsider-speculant’ Krages in de sfeer van vooral kolen- en staalaandelen, dan is de daling in West-Duitsland ongeveer even groot als in Amsterdam en aldus voor beide landen ongeveer tweemaal zo groot als voor de andere Europese landen.

In eerste aanleg is dit lagere koersniveau een eenvoudige kwestie van anticiperen op lager rendement uit hoofde van lagere winsten en minder sterke expansie. Daarnaast speelt een rol het belangrijk minder voor belegging beschikbaar hebben van middelen. Het verdwijnen van een overproduktie van kapitaal en het daarvoor in de plaats komen van een zeker tekort aan kapitaal behoort tot de fundamentele veranderingen, die in 1962 blijken te zijn opgetreden.

Samenvattend kan uit de huidige economische situatie worden afgeleid, dat langduriger dan in het verleden, te verwachten is, dat de beschikbare produktiecapaciteit groter blijft dan de koopkrachtige vraag en dat derhalve het investeren door andere overwegingen zal worden bepaald dan het tegemoetkomen aan de vraag. Op het ontstaan van een arbeidsreserve is niet alleen alle kans, maar het is waarschijnlijk, dat deze in de komende jaren zal toenemen tot mogelijk het Amerikaanse niveau. Zowel bij de beloning van de arbeid als bij de prijsvorming in de goederensfeer zal het mechanisme van de vrije markt zuiverder functioneren dan het in de jaren vijftig kon doen. Daarmede wordt echter tevens de expansie van produktie en nationaal inkomen aanmerkelijk gereduceerd en hoogst-waarschijnlijk teruggebracht tot een percentage dat lager ligt dan de bevolkingsgroei in de industrielanden, terwijl die bevolkingsgroei al afneemt. Vanwege de noodzaak van ontwikkeling der achtergebleven landen zullen de mogelijkheden tot stimulering van de conjunctuur door belastingverlagingen gering zijn, tenzij men de koopkracht van de valutas geweld gaat aandoen, hetgeen op steeds meer verzet zal stuiten en daarom politiek steeds minder haalbaar wordt; vide de dollar. In aanmerking nemend, dat in de hier ontwikkelde gedachtengang factoren liggen opgesloten, die wellicht iets anders zullen uitpakken, rest de vraag: hoe lang kan deze periode van relatief afglijden, van stabilisering en wat groter welvaartsrisico wel duren? Grote en kleinere cyclische verschijnselen sinds 1945 in aanmerking nemend en uitgaand van de huidige politieke verhoudingen is de schatting een jaar of zeven, dus geen hausse meer die de moeite waard is vóór 1970. We zullen zien.

E. Damen