Hollands Weekblad. Jaargang 4

Waarom sommige Friezen Friezen zijn
A. Wadman

Het is voor buitenstaanders soms moeilijk te begrijpen en te verteren, dat er door alle eeuwen heen tot op de huidige dag de een of andere vorm van Fries eigenheidsgevoel heeft bestaan. In de vroege Middeleeuwen had dit de gestalte van politieke zelfstandigheid,

die, omstreeks 1500 bedreigd en in de federale staatsvorm der Republiek teruggedrongen, haar minder tastbare voortzetting vond in een nogal emotioneel gekleurd en door de toenmalige geschiedschrijvers dankbaar met legenden omhangen gevoel van ‘Friese vrijheid’. In de 17de eeuw vindt men bij de merkwaardige dichter Gysbert Japiks het Friese ideaal terug in weer een andere gestalte: hij is het die door een bijzondere en in heel Europa unieke taalcultivering de Friese volkstaal een nieuwe, nu artistieke bestaansreden geeft. Aan het eind van de 18de eeuw, na een inzinking, neemt het Friese eigenheidsgevoel een begin van wetenschappelijke allure aan bij de Franeker hoogleraar Wassenbergh en zijn discipelen. Deels romantisch, deels wetenschappelijk, zet deze stroming zich voort in het uit 1827 daterende ‘Friesch Genootschap’, een Friesenthousiast, maar sociologisch beperkt en niet of nauwelijks Fries-sprekend milieu van lieden van aristocratischen huize, van wie men wel heeft aangenomen dat zij tot mikpunt hebben gediend in de vermaarde ‘Oera Linda-boek’-affaire (1867).

In 1844, met de oprichting van het ‘Frysk Selskip’, ontstaat een nieuwe golf van eigenheidsgevoel, misschien mede als gevolg van de opheffing van het Franeker Athenaeum,

[p. 8]

nu in sommige figuren ook ‘politiek’ (liberaal) en nationaal of nationalistisch gekleurd. De liberale burgerij van boeren, ambachtslieden en vooral schoolmeesters blijft gedurende de rest van de 19de eeuw drager van dit Friese ideaal, zij het in steeds sterker verburgerlijkt-moralistische vorm. Socialistische stromingen vermengen zich daarmee



aan het eind van de eeuw (de bekende Friese Volkspartij, Pieter Jelles Troelstra) en na 1900 ook orthodox-protestantse (Kristlik Frysk Selskip) en rooms-katholieke (Roomsk Frysk Boun).

Maar omstreeks 1915 neemt de tot kleinburgerlijkheid, moralisme en goedkope volkshumor verschrompelde nationale beweging plotseling een artistieke wending in de zgn. Jongfriese beweging van Douwe Kalma c.s., die de antithese stelt tussen verwerpelijke volkskunst en begerenswaardige persoonlijke kunst, en probeert het Friese isolement te doorbreken door aan de nieuwe leuze ‘Friesland en de wereld’ inhoud te geven. Het rose idealisme dat hier heerste betekende echter ook voor velen de kiem van een nationale bewustwording, welke te maken heeft met de ontdekking van een volkenkundige Europese gecompliceerdheid dwars door staatkundige grenzen en politieke onaantastbaarheden heen. Het vrolijke en overzichtelijke kleurenspel van de ‘staatkundige’ kaart van Europa maakt plaats voor de menselijk gezien reëler en interessanter complexheid van de ‘natuurkundige’, zou men kunnen zeggen.

In de twintiger en dertiger jaren is het vraagstuk van het ‘nationalisme’, in politieke en culturele zin, herhaaldelijk aan de orde, vooral nadat in 1930 E.B. Folkertsma, voortgekomen uit de Jongfriese beweging, maar weldra leidende figuur in de ‘nationalisering’ van het Kristlik Selskip, in zijn brochure ‘Zelfbestuur voor Friesland’ stem heeft gegeven aan bepaalde verlangens, die zich met een Nederlandse eenheidsstaat en een daaruit resulterend Hollands superioriteitsgevoel moeilijk konden verdragen. Sindsdien, kan men zeggen, bestaan er opvattingen in vele gradaties tussen voortvarende, maar lang niet altijd jonge ‘nationalisten’, en meer bezadigde, voorzichtige lieden, die in een gematigde vorm van ‘decentralisatie’ (het rapport van 1945) een geschikter bedding voor de Friese eigenheidsbeleving zien en die, al of niet met recht, van de bestaande politieke partijen (met name de PvdA en de ARP) een bevrediging van hun wensen verwachten, waarvan trouwens verschillende reeds in vervulling zijn gegaan: Fries onderwijs, Friese eed, plaatsnamenborden, overheidssubsidiëring. Aan de kortelings opgerichte, verdwenen en weer herrezen ‘Frysk Nasionale Partij’ zou men desgewenst kunnen zien, dat niet alle Friesgezinde Friezen de verwerkelijking van hun politieke verlangens verwachten van de bestaande politieke groeperingen. Hier zij aan toegevoegd, dat de decentralisatiefanfares die tijdens verkiezingsveldtochten en bij het optreden van nieuwe kabinetten onder schone leuzen als ‘spreiding van verantwoordelijkheid’ plegen te worden uitgetoeterd, nadien weer even snel plegen te verstommen.

Is er ontevredenheid in Friesland? Men moet zich daar ook weer geen overdreven voorstelling van maken. De (betrekkelijke) zegeningen van de welvaartsstaat stralen ook op Friesland enigszins af, al is het de toenemende industrialisatie nog niet gelukt de ontvolking van vele dorpen en kleinere centra tot staan te brengen en de woningnood op te heffen (te langzame krotopruiming, sanitaire achterlijkheid). Maar de nieuwe tijd schept wel problemen. Er is onbevredigdheid. De langzaam groeiende industrialisatie, broodnodig voor een gezonde economie, veroorzaakt meteen een toeneming van niet-Fries intellect, dat zich maar zeer ten dele aan een ‘lager cultuurpatroon’ (heet het niet zo?) wenst te assimileren; een intellectuele en sociale bovenlaag dus, die taalkundig en cultureel de positie van het Fries in Friesland verzwakt en die van het Nederlands en de algemeen-Nederlandse cultuur (Sjonnie Hoes inbegrepen) versterkt.

[p. 9]

Nu kan men gemakkelijk vaststellen, dat deze bedreiging van de Friese taal en het Friese eigen gezicht de meeste Friezen ogenschijnlijk niet zo sterk beroert. Toch leven er onder hen, in vaak primitief-onbewuste vorm, gevoelens die zich niet eenvoudig met redelijke of redelijk schijnende motieven laten verdringen. Wij zijn nu eenmaal een emotioneel volkje - wie het niet weet, moet de ingezonden-stukkenrubriek in de Friese dagbladen maar eens raadplegen. Overigens vraag ik mij af, of enige ‘emotionaliteit’ wel zo verwerpelijk is als in sommige kringen wordt aangenomen.

Naast deze ogenschijnlijk althans rustige volksmenigte, die zich om de zuiverheid en de praktische status van haar taal minder bekommert dan om de bekende, met atavistische emoties geladen vraag of het Fries een taal of een dialect is, staat echter zoiets als een culturele elite, geschakeerd tussen vrolijke folkloristen, rustige wetenschappelijke werkers, redelijke decentralisten en heftige zelfbestuurders, ieder met hun portie gelijk en ongelijk, maar met als gemeenschappelijk uitgangspunt de opvatting, dat verlies van het eigene in Friesland verlies van het persoonlijke betekent en dus gelijkschakeling aan een Hollands denk- en cultuurpatroon. Men ijvert alom in den lande voor landschapsschoon, kerken en andere oude gebouwen en rekt subsidiegewijs hun bedreigd bestaan. Maar het fenomeen van een taal, veel nauwer bij de natuurlijke mens betrokken dan zijn molens en zijn toneelgezelschappen, wordt verwaarloosd en zonder officiële steun overgelaten aan de ontbindende krachten (toe maar weer) van nivellering en gelijkschakeling. Waarom het Czaar-Peterhuisje met culturele zorg omringd en de Friese taal stilletjes laten uitsterven? Waarom - om de zaak ruimer en breder te stellen - over Europese eenheid praten en tegelijk de Europese veelheid, in casu het wezen van het begrip Europa, laten verkwijnen?

Nee, eigenlijk is dit niet een antwoord op de vraag die de redactie van het Hollands Weekblad mij stelde: waarom ik zo Fries-actief ben. Een deel van het gevraagde zelfonderzoek is met het bovenstaande echter wel gegeven. Men kan deze zaken nu eenmaal moeilijk aansnijden zonder aan algemene achtergronden recht te doen, in min of meer ernstige bewoordingen. Men moet natuurlijk enkele van deze dingen ‘in het bloed’ hebben, wil men met sommige Friezen Fries zijn. Maar ook afgezien van dat griezelige ‘bloed’, dat volgens ons rare volkslied zo behoort te ‘bruisen en te zieden’, vind ik persoonlijk dat alles zo gek nog niet, met inbegrip van enig misschien ietwat irritant maar toch ook wel weer begrijpens- en achtenswaardig radicalisme. Het lijkt me bijvoorbeeld helemaal niet nodig om van Friezen een soort niet-Friezen te maken: het zouden waarschijnlijk ook nog slechte niet-Friezen en dus matig-goede Hollanders worden. Waarom toch? Het lijkt me ook hele-



maal niet nodig in een zekere mate van decentralisatie of zelfbestuur of ‘overdracht van verantwoordelijkheid’ een aantasting te zien van de Nederlandse eenheidsgevoelens of van de Europese integratie. Die laatste is trouwens in zijn huidige vorm on-spectaculair genoeg en kan naar mijn oordeel meer gebaat zijn bij politiek-culturele geschakeerdheid dan bij abstracte en administratiefabsolutistische bestuurscomplexen van minimaal 40 miljoen inwoners. Het argument van on-Europees denken wordt trouwens nooit gebruikt tegen Amsterdamse burgemeesters of andere gezagsdragers die wat meer bestuursspreiding, wat meer armslag voor het regentair geweten noodzakelijk achten, en evenmin heb ik ooit op deze gronden horen pruttelen tegen het zelfbeschikkingsrecht van een paar honderdduizend oerwoudbewoners. Vonden we in de tijd van Van Mook trouwens niet, dat Ambon zichzelf kon redden?

Maar misschien is het gewenst nòg dichter bij mezelf te blijven. Waarom schrijf ik in die taal, die slechts ruim 300.000 mensen kunnen lezen, als ze daartoe de moeite ne-

[p. 10]

men? Niet om een grootse carrière op te bouwen, uiteraard. Maar men behoeft daarover niet tragisch of masochistisch te doen. Er is nu eenmaal zoiets als een ‘moedertaal’, heel gewoon. En deze moedertaal verschaft het materiaal waarmee de literaire kunstenaar ‘van huis uit’ het beste werkt. Schrijven in die moedertaal is voor mij geen verschrikkelijk ernstige, maar wel een natuurlijke en vanzelfsprekende zaak, al kan ik me ook in de Nederlandse ‘vadertaal’ enigszins redden. Ik zou het echter waarschijnlijk niet doen, als het Staphorsts of het Nieuweramstels mijn moedertaal was. Niet omdat deze streektalen of dialecten als zodanig en principieel verachtenswaardig zouden zijn - alles wat leeft en ademt op de aarde tot hondsdraf en pissebed toe is de menselijke moeite waard - maar omdat men voor zijn culturele activiteit nu eenmaal een klankbodem nodig heeft, groot genoeg om de draagwijdte van het geluid op te vangen. Misschien hebben we hier de kern van de vraag: de aanwezigheid en de grootte van het klankbord.

Toen ik onlangs in een dagbladkroniek uiting gaf aan mijn ietwat ‘jaloerse’ bewondering voor Marnix Gijsen, reageerde een meneer (oud-predikant uit Boven-Knijpe, naar ik bij geruchte vernam) met een tegenstelling die mij heel curieus voorkwam. Gijsen, zo schrijft hij, ‘staat middenin een heftig bewogen leven en is omgeven door horizonten, die universele gedachten oproepen. Maar Anne Wadman woont in... Sneek en in dit Friese stadje moge de wieg van enkele belangrijke kunstenaars hebben gestaan, hun kunst zou nimmer gerijpt zijn, als ze van de bloempot niet naar het vrije en open veld waren overgeplant en aan de elementen prijs gegeven.’

Wie die in Sneek geboren grote kunstenaars zijn, hoop ik bij gelegenheid nog eens te vernemen, maar daar gaat 't niet om. Het gaat er ook niet om, dat deze orakelspreuk een beetje pijnlijk is voor Marnix Gijsen, alsof zijn kunstenaarschap alleen te danken is aan overplanting naar de Verenigde Staten. De literatuurgeschiedenis leert ons echter, dat naast Parijs, New-York en Amsterdam ook Doorn, Noordwijk, Bergen aan Zee, Waalre, Ingooigem, Jasnaja Poljana, Haworth en Croisset, stuk voor stuk naar ik aanneem nog geringer in omvang dan mijn stedeke Sneek, in staat zijn kunstenaars van betekenis te herbergen, wijde horizonten of niet. Ik geloof dan ook, dat het een misvatting is te menen, dat er een correlatie bestaat tussen de geringheid van mijn woonstad en de geringheid van mijn culturele prestaties. Mijn falen moet echt aan andere oorzaken zijn toe te schrijven.

Maar met die klankbodem is het natuurlijk een andere zaak. Ik geloof dat, enkele uitverkoren lievelingen van het publiek uitgezonderd, geen enkele kunstenaar tevreden is met en over zijn klankbodem. In sommige gevallen leidt dit (vaker zonder dan met succes) tot het verbreden van de klankbodem door in een grotere taal te gaan schrijven. Het probleem waar de Friese schrijver mee zit, geldt in principe ook voor de ‘Hollandse’ kunstenaar, er is alleen een kwantiteitsverschil wat de klankbodem betreft. Dit kwantiteitsverschil kan zo groot zijn dat men, geïnspireerd door een portie eerzucht en/of sociale nood, naar het grotere taalmilieu overstapt (Theun de Vries, G.K. van het Reve). Men kan ook blijven en berustenzonder-berusting. Trouwens, het aantal schrijvers dat in Holland van de literaire pen kan leven, is óók maar zeer miniem en dat het de besten zijn, is nog nooit bewezen.

Een feit nu is, dat er in Friesland een klankbodem bestaat, die uitgave van romans, dicht- en essaybundels mogelijk maakt; relatief is deze klankbodem misschien zelfs sterker dan de verhouding der bevolkingscijfers tussen Friesland en geheel Nederland zou doen verwachten. De Hollandse auteur leeft op een breder voet, ongetwijfeld. Maar dit voordeel wordt weer gedeeltelijk ontkracht door het feit, dat het aantal mededingende publicaties in zijn taalgebied veel en veel groter is. De randstad Holland is ook wat de literaire productie betreft overvol. Een niet zéér talentvol schrijver stoot op een grens die in hoge mate wordt bepaald door het aantal concurrenten. In Friesland ligt de zaak een klein beetje anders. Daar is ook cultureel nog wel ruimte, maar dààr stoot de auteur op een grens die hoofdzakelijk wordt bepaald door het aantal potentiële lezers. Het resultaat zou best nagenoeg hetzelfde kunnen zijn.

Zij die minachtend of niet-begrijpend neerkijken op het produceren in een klein taalgebied, vergeten gemakkelijk één ding: dat slechts weinigen uitverkoren zijn om ‘voor de eeuwigheid’ te schrijven. Ontzaglijk veel talent wordt verbruikt aan het front der kortstondigheid. Men make zich daarover geen illusies. Het kan waar zijn, dat over 100 jaar de Friese taal uitgestorven is en er dus geen Friese literatuur meer bestaat. En wat dan nog? Ook als over 100 jaar de Nederlandse taal nog springlevend is (en ik acht dat in het geheel niet uitgesloten), zullen 95% van de schrijvers uit onze dagen vergeten of tot literair-historische curiosa

[p. 11]

gereduceerd zijn. Wie weten wil hoeveel auteurs van 1962 over 50 jaar nog gelezen zullen worden, moet maar eens nagaan wat er thans, in 1962, uit de boekenproduktie van 1912 nog levend bezit van het lezerspubliek is, en een rekensommetje maken. Het zal hem waarschijnlijk een koude douche bezorgen en hem kunnen afhelpen van de illusie dat een groter taalgebied de onfeilbare garantie biedt voor een grotere bestendiging van literaire roem.

Voorlopige conclusie: de Friese cultuursituatie is natuurlijk niet bevredigend; men voelt er zich soms niet, soms wel thuis; men kan er behoorlijk de pé in hebben; men kan er uit weglopen; men kan er vrijblijvend blijven. Maar men kan er in ieder geval enige genoegdoening vinden in het eenvoudige feit gedrukt en gelezen te worden, er een rol te spelen in een mengeling van plezier en tegenzin. En niemand behoeft dat tragisch op te vatten. Voor mij is het geen eer, maar ook geen vernedering een Fries schrijver te zijn. Wie schrijft (en zo goed mogelijk schrijft) en gelezen wordt, is een schrijver, een scheppend en actief mens. En het is misschien dom van me, maar ik meen nog steeds dat in het schrijverschap de scheppingsdaad primair is en de omvang van het auditorium op zijn vroegst secundair. En dan: het kan zelfs een zeker genoegen heten, in een land van vele blinden één der weinige éénogen te zijn.