Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 5]

Het Broedel en de heer Van Walle
B.J. Fris

‘Ils ont voulu tuer De Gaulle!’ Als een man wie de schellen van de ogen vallen, die het gal proeft van een verachtelijke waarheid, sprak hij deze woorden, toen hem de kogelgaten werden getoond van de jongste aanslag. Let wel: van de laatste in een lange reeks van beraamde, voorbereide en ook wel uitgevoerde aanslagen. Heeft deze man langs alle persoonlijke gevaren en alle politieke crisissen kunnen scheren met de onverstoorbaarheid van een slaapwandelaar?

Zijn bitterheid kan men alleen naproeven wanneer men beseft waarop hij doelt: niet op hemzelf, maar op zijn projectie, niet De Gaulle-de-president, maar De Gaulle-het-idiool, die verheven bovenpersoon waarvan hij slechts de dienaar is, en die hem zo heilig is, dat een aanslag op een godslastering lijkt. Niet voor niets spreekt hij daarover in de derde persoon.

Over De Gaulle kan men niet meer schrijven. Zijn naam overgalmt ieder commentaar waarin een auteur een man wil opvoeren aan wie men bedoelingen en inzichten toeschrijft. Roept men hem op, dan verschijnt hij als een rookwolk, dreigend en onvatbaar, telkens andere vormen aannemend en andere associaties oproepend, groot, zeer groot, en zeer walmend. Soms is hij de belichaming van een cultuurideaal, de synthese van woorden en daad, van literatuur en politiek. Soms de brede stroom van een politieke traditie, van Lodewijk de Veertiende en de Action française. Soms het ressentiment tégen de politiek, het ressentiment van de kleine burger. En altijd is hij het gorgelend onderbewuste, een politieke krater, een orfisch mysterie, een maatschappelijk fenomeen, waarvan de betrekkingen met de wereld rondom haast niet anders kunnen worden benaderd dan in termen, ontleend aan de sexuologie. Sinds hij zich walmend aan het duitse volk heeft vertoond, dat dit beroep op de interne secretie waarachtig kon missen, heeft zijn naam definitief opgehouden een begrip te zijn, dat in rationele politieke beschouwingen kan worden gehanteerd. Maar ook om zuiver semantische redenen moet men zich van nieuwe termen gaan bedienen. Voor De Gaulle-het-idool, de rookwolk met zijn veranderende gedaante, hebben wij een neutrale benaming nodig, een niet-bestaand woord, vrij van associaties, om er al die uiteenlopende en onomvatbare associaties mee buiten haakjes te brengen. Het woord Broedel, met onzijdig artikel, een woord zonder betekenis en met nog juist zoveel bijklank van oergronden en diep denken om te weten waarheen het wijst, lijkt voor dit doel behoorlijk bruikbaar. Voor wat er dan over blijft, de president, de man die net als ieder ander zijn dag doorbrengt achter een bureau met paperassen en er 's avonds van mee naar huis neemt, de man die meer of minder efficient, meer of minder gehumeurd of gedisponeerd, zijn taak vervult, dringt zich dan vanzelf de naam op van de heer Van Walle.^*) Het Broedel en de heer Van Walle zijn natuurlijk niet te scheiden; hun ontwikkelingsgang loopt over dezelfde data, hun impulsen ontspringen aan dezelfde feiten, zij zijn in een nauwe wisselwerking met elkaar verbonden; zij kennen elkaar misschien niet zo goed als wel wenselijk ware, er is heel wat verzwegen tussen hen beiden en er moeten heel wat misverstanden bestaan, maar zij kennen geen ander bestaan dan in elkaars aanwezigheid, zoals geliefden die hand in hand over het weiland gaan ofwel - want zij hebben geen van beiden de neiging tot intimiteit - als gehuwden na een lang, goed huwelijk. Maar men kan zeer wel onderscheiden, hun afzonderlijke functies bepalen en hun onderlinge verhouding, men kan nagaan van welke zijde de impulsen kwamen en hoe de wisselwerking verliep die het aanzien gaf aan hun beider verbazingwekkende levensloop. Nu staat dit vast: het Broedel heeft de heer Van Walle grotelijks gedomineerd. En ook dit: hij heeft daar meestal zijn voordeel bij gehad.

In de levensloop van de heer Van Walle zijn drie perioden te onderscheiden. In de eerste was hij officier. En niet zo maar een officier, voorwaar. Temidden van een corps, dat zich spreekwoordelijk onledig houdt met het winnen van de voorvorige veldslag was hij de ontwerper van een nieuwe strategie. Hij voorzag de terugkeer van de bewegingsoorlog, bepleitte - in tegenstelling tot de theoretici van de Maginot-linie - het herstel van het ludovicische vestingstelsel en de motorisering van het leger. Hij was niet de enige, noch de eerste met dit idee. Ook in andere militair belangrijke landen werd de bewegingsoorlog door enkelingen voorzien. De militaire hiërarchieën waren voor deze inzichten niet ontvankelijk, behalve de duitse, die in 1940 de theorie met een onweerlegbaar

*) Hij is, zoals de naam laat raden, van Vlaamse afkomst, evenals, merkwaardige coïncidentie, zijn nauwste geestverwant, Malraux.

[p. 6]

bewijs kon bekronen. Een bittere ervaring voor de scherpziende strategen, maar niet de enige in de militaire geschiedenis, en niet zonder parallellen in de geschiedenis in het algemeen. Wie nieuwe ideeën schept heeft niet altijd het temperament, en de kennis van wegen, om die ideeën tot uitvoering te krijgen. Kolonel Van Walle had in deze periode al een broedelig boekje op zijn naam - naast zijn militaire geschriften - waarin hij de eenzaamheid van de grote geest verheerlijkte. Niettemin heeft hij heel wat ondernomen om zijn denkbeelden naar voren te brengen; door de inertie van het leger wendde hij zich tot verschillende parlementaire politici, Reynaud met name, bepleitte zijn zaak met grote hardnekkigheid, en bereikte, maar veel te laat, zijn doel. Aan het hoofd van een tankeenheid smaakte hij de voldoening de duitse legers in 1940 een kortstondig oponthoud te bezorgen. Dan wordt hij, als vakman, nog net even opgenomen in het ministerie, wat hem de overstap mogelijk maakt naar de volgende fase. Dan heeft zich, temidden van de catastrofe, ook een beslissende wending in zijn denkwereld voltrokken: de vereenzelviging van Frankrijk met zijn persoon en zijn afkeer van de parlementaire politiek, die veel sterker was dan wat hij meenam van zijn ervaringen in het leger. Hij moet waarlijk een naïef geloof in het parlement hebben gehad. Een samenhangend politiek concept bezat hij niet, bestuurservaring evenmin; naïeviteit en een fabuleuze wilskracht waren zijn voornaamste activa, en zij zouden hem ver brengen.

In Londen kon generaal Van Walle zijn gezag ontplooien omdat de britse oorlogsleider een overdreven verwachting had van de militaire waarde van ondergrondse verzetsgroepen. Van Churchill's beschermeling als verzetscommandant tot persoonlijk drager van de franse souvereiniteit; hij heeft die weg afgelegd ondanks de vijandigheid van de Verenigde Staten en van vrijwel het hele ambtelijke en militaire kader in Frankrijk en in zijn koloniën. Een belangrijke voorwaarde was dat hij er kans toe zag de gehele verzetsbeweging zijn gezag op te leggen. En verder werkten de omstandigheden geweldig mee: hij kon zijn macht uitbreiden in de marge van de britse oorlogsinspanning, als profiteur meer dan als medewerker. Zijn nut in de oorlog was betrekkelijk - voldoende weliswaar om hem zijn positie te gunnen, in Churchill's ogen - maar de voordelen die hij zelf uit zijn positie trok, de wet verzettend in franse gebieden onder anglosaksisch protectoraat, zijn bestuur inrichtend in gebieden die door de angelsaksen waren bezet, gingen daar ver boven uit. Niemand dan hij had, met een minimum aan middelen en een maximum aan koppigheid, deze machtspositie kunnen scheppen uit het niets. Maar voor wij dit succes gaan toeschrijven aan zijn talenten moet worden gewezen op de belangrijkste voorwaarde ervan: dat hij, zijn aandeel in de oorlog zo groot mogelijk verkopend, nooit de verantwoordelijkheid voor de geallieerde oorlogvoering heeft willen delen. Het conflict met Amerika is daar onmiddellijk uit voortgevloeid; conflicten met Engeland deden zich herhaaldelijk voor. Van deze weigering in de gezamenlijke verantwoordelijkheid bij te dragen liggen de sprekendste voorbeelden in de slotfase van de oorlog, in het doorkruisen van Eisenhower's operatieplannen, en vooral in het incident van Straatsburg, waar hij, in het gezicht van de vijand, dreigde de franse troepen aan het geallieerde opperbevel te onttrekken. Het vriendschapsverdrag met de Sovjet-Unie, een monument van onverstand, was al evenzeer een bewijs van kwade trouw. Het was zijn politiek talent, zijn machtspositie uit te bouwen onder de gunst van de omstandigheden. Als bestuurder, als renovator van de franse staat, schoot hij onherroepelijk te kort, stonden zijn handen verkeerd, ontbrak het hem aan ideeën. Hij modderde met het parlement, waar hij zich niet op zijn gemak voelde (hoeveel onzekerheid verbergt zijn ongenaakbaarheid?), liet Mendès-France vertrekken omdat hij geen keus kon maken tussen tegenstrijdige adviezen, behield de communisten in het kabinet ondanks de bewijzen van verraad, obstrueerde de grondwet om het ene punt dat hij daarin verstond, de bevoegdheden van de president. Een hollende inflatie, sociale onrust en een met minderheid van stemmen aanvaarde grondwet, dat was wat de heer Van Walle bij haar geboorte meegaf aan de Vierde Republiek.

Waarom heeft men hem teruggeroepen? Niet om zijn scheppende kwaliteiten, noch om zijn kunde als bestuurder, maar juist om de ten hemel stijgende, fascinerende, mysterieuze, bedwelmende rookwolk die hij met zich mee voert. En dan is hij weer in zijn element. Zie hem in de Kamer, om haar abdicatie in ontvangst te nemen, beheerst, superieur, ironisch, hij is er voor het eerst, en voor het laatst, op zijn gemak. Zie hem op

[p. 7]

het Forum in Algiers: je vous ai compris! En hoe heeft hij ze begrepen, deze muitende militairen en opstandige burgers! Nog vandaag wordt hij voortgedreven door hun koppige wraakzucht. Maar hij heeft voortreffelijk gebalanceerd in al die tijd, en zeer tot zijn eigen voldoening. Crisis op crisis deed zich voor in Algiers, in het leger, en iedere crisis leidde tot een verdere verdrukkking van het parlement. Van stap tot stap de uitholling van wat er nog aan politieke organen over was, met dit tot eindpunt, een leegte, en daarin een stem die zich tot uitbundigheid forceert: vive la France! en dan het gejuich van de menigte. En dan de buitenlandse politiek: het obstrueren van Amerika, het obstrueren van Engeland, het opvrijen van Duitsland. Want dat alles maakt Frankrijk groter, Frankrijk, dat is hijzelf.

Geroepen om een muiterij te bezweren met zijn charisma van nationale figuur, was het zijn natuurlijke taak de oplossing te vinden voor twee constitutionele kwalen: ten eerste - opstandige mentaliteit van het leger, beleefd genaamd de malaise de l'armée, en ten tweede - het geschrompelde overheidsgezag dat deze mentaliteit mogelijk heeft gemaakt. De malaise de l'armée is blijven overstaan tot een volgende constitutionele crisis. Van een politieke nieuwbouw is niets gekomen. Inderdaad, dat bewijst dat er in Frankrijk ook buiten het Elysée weinig scheppende kracht te vinden is - ook al houdt men er rekening mee dat het doodsgevaar, dat uit Algerije bleef dreigen, en de stelselmatige ridiculisering van het parlement, de oude politieke kaders heeft verlamd. En dan blijft er voordurend de macht van het communisme, waardoor een spontane volksbeweging, zoals die enige tijd in de lucht heeft gehangen, een hopeloos avontuur wordt.

Wat al verzuimd werd, had gedeeltelijk nog kunnen worden ingehaald, toen eindelijk het algerijnse vraagstuk was geliquideerd. De premier der eerste jaren, Debré, bepleitte verkiezingen, die gisting hadden kunnen brengen in het politieke leven, en een nieuwe betekenis zouden hebben toegekend aan het parlement. De president koos een andere weg. Ter ‘verbreding van de politieke basis’ nam hij enkele parlementariërs in zijn kabinet op - om enkele dagen later te laten blijken dat hij ze zelfs niet had gekend in enkele meest essentiële punten van zijn program. Dit was finaal: hiermee was niet alleen het parlement tot onbelang verklaard, maar ook het kabinet.

Er is een grondwet, die de president mateloze bevoegdheden toekent. En er is een interpretatie, die hem tot alleendrager maakt van de politieke macht. Dit is een toestand die tot staatsgrepen uitnodigt. Na de aanslag van de 22ste augustus heeft ook de president daarvan iets begrepen. En hij weet de remedie: laat voortaan de president worden gekozen door het totale electoraat. Alsof dat de man kogelvrij zou maken.

De grondwet schrijft een presidentsverkiezing voor door een college van ongeveer 80.000 kiesmannen. De grondwet schrijft ook voor hoe de bepalingen van de grondwet kunnen worden herzien: goedkeuring door beide kamers, vervolgens door referendum of door een gemeenschappelijke zitting met gequalificeerde meerderheid. Maar de president schuwt nog altijd (of weer) het parlementaire contact en vond in zijn grondwet nog het duistere artikel 11 waarin staat dat sommige wetsontwerpen, betrekking hebbend op de organisatie van de openbare macht, kunnen worden onderworpen aan een referendum. Er staat niet dat daarmee de Kamer mag worden gepasseerd. Er staat wel iets anders: op voordracht van het kabinet. Zelfs de schijn heeft hij niet gehandhaafd.

Tegen deze procedure heeft de Kamer zich met alle macht moeten verzetten. Want hiermee schept de auteur van de grondwet een precedent, waarmee iedere grondwetswijziging kan worden doorgedrukt. Violer? Mais je ne peux pas violer ma propre femme! Niet alleen van staatsrecht, ook van psychologie heeft hij geen begrip.

Geen psychologie? Maar vanwaar dan al die slimme kneepjes, al het scherpe inzicht van de geboren tacticus, waarover wij hebben gelezen iedere keer wanneer er weer een crisis was overgewaaid? De waarheid is dat deze tacticus er nooit is geweest. Sinds 1958 is Frankrijk geregeerd niet met list, maar met walm, niet door de heer Van Walle, maar door het Broedel, door het charisma dat het land gemeen heeft met iedere primitieve negerstam. Dreigend en lokkend, begoochelend en bedwelmend, zwalpend en gorgelend, heeft het de natie gebiologeerd, gemystificeerd, geparalyseerd. Het heeft crisissen bezworen, dat is waar, en nieuwe uitgelokt, ook dat is waar. Want het gaat zijn weg met superieure verantwoordingsloosheid, in volmaakte, verheven onschuld. Zo dartelen de wolken op de plafondschilderingen der barok, dramatisch golvend, wulpse vrouwen meedragend waarvan de vervoerende vormen altijd eender harmoniëren met een dom gezicht. Zo stoot het Broedel de franse maagd op in de vaart der volken, en hier beneden, aan zijn dossiers, zit de heer Van Walle, een intelligent militair en een politieke dilettant.