Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 10]

Do we talk chimpanzee?
D. Hillenius

Wanneer men niet van sport houdt, of de zin niet ziet van geschiedenis, van abstracte schilderkunst of economie, is het een onvruchtbare bezigheid om een boek dat over een van deze gebieden gaat te bespreken.

Hoé onvruchtbaar kan men lezen in de verzamelde werken van Prange, een graficus die in de vijftiger jaren tegen alle abstracte kunst nee zei. Behalve dit nee - wat iets kon zeggen van Prange - was er uit zijn schrijfsels geen informatie te halen.

Brandt Corstius heeft onder een titel die nee zei tegen mogelijke conclusies van palaeontologen een boek besproken(HW 170) dat over de afstamming van de mens gaat en over de mogelijke consequenties van die afstamming: ‘de oorsprong van het menselijk ras leert ons helemaal niets over “de mens” van nu’. Ik ben daarentegen van mening dat geschiedenis en palaeontologie soms opheldering kunnen geven over onbegrijpelijke kanten van recente vormen. Het vreemde botje dat midden in de spiermassa's, los van het overige skelet, bij walvissen te vinden is, wordt pas begrijpelijk als men in een serie van fossiele walvissen van steeds ouder datum ziet hoe dit botje kennelijk de laatste rest is van een vroegere achterpoot.

Wie niet begrijpt waarom boomkangeroes zulke onhandige klimmers zijn, kan zijn voordeel doen met het bestuderen van de palaentologie der kangeroes (zoals Dollo aantoonde). Wie niet begrijpt waarom mensen, die ruimschoots hun primaire behoeften kunnen voldoen (voedsel, sex), toch nog strijd moeten voeren met elkaar, zou goed doen om i.p.v. naar de nooduitgang van de metaphysiek (‘Trieb zum Tode’) eerst te kijken of er natuurwetenschappelijk niet iets meer over de mens bekend is te krijgen.

Het boek van Ardrey (African Genesis) kan daarbij goede diensten verlenen. Zijn redenering is ongeveer de volgende: practisch iedereen die op de hoogte is van de moderne evolutie-theorieën is er van overtuigd dat ook de mens in de loop van honderdduizenden jaren veranderd is, dat er tussen onze voorouders en de apen steeds minder verschil is naarmate men verder teruggaat. Een consequentie van die overtuiging is dat men aanneemt dat er in de huidige mens nog vele eigenschappen te vinden moeten zijn die verwant of zelfs gelijk zijn aan die van bepaalde diersoorten.

Wat de materiële eigenschappen betreft; de bouw van skelet, spieren, zenuwen, de aard van voortplanting, erfelijkheid enz. enz. is dat vanzelfsprekend, eerder is de zaak hier omgekeerd: ómdat de mens in zoveel materiële eigenschappen overeenkomsten vertoont met de dierenwereld heeft men tenslotte tot een verwant zijn met, tot een voortkomen uit de dierenwereld besloten. De moeilijkheden beginnen pas als men de consequentie voortzet en stelt (zoals Ardrey) dat er dan ook in het psychische vlak overeenkomsten moeten zijn, dat er instincten moeten zijn.

Over instincten bestaan vele tegenstrijdige definities, maar bij biologen schommelen de meeste betekenissen om het volgende: een instinct is de erfelijk vastgelegde basis van een gedragspatroon. Bij de hogere vertebraten wordt de variatie van het gedragspatroon boven de zelfde erfelijke instinctsbasis groter. De variatie kan zo groot worden dat men niet gauw op de gedachte komt dat er eenzelfde basis aan ten grondslag ligt, b.v. bij het sexuele gedrag van de mens. Dat er dan toch van een instinct sprake is, is vaak alleen uit negatieve gevallen af te leiden, wanneer het instinct kennelijk ontbreekt omdat er van geen enkel gedragspatroon in deze richting sprake is. Overigens moet het na een halve eeuw psycho-analyse niet onmogelijk meer geacht worden om in een grote verscheidenheid van gedrag eenzelfde basis of enkele bases te herkennen.

Ardrey heeft op dit punt gekomen een omtrekkende beweging gemaakt. Hij heeft in de omringende dierenwereld gezocht naar instincten die in belang gelijk staan of - volgens velen - zelfs eerder komen dan de instinctmatige behoeften aan voedsel en voortplanting (misschien moet ik dit laatste minder katholiek en w.s. exacter formuleren als paringsdrang) en de zorg voor de jongen.

Het eerst ontdekt bij vogels, later bij zoogdieren, bij verschillende vissen, amphibiën, reptielen, is het territorium-instinct, de instinctmatige behoefte aan een gebied waarin het individu nestelt (soms ook voedsel zoekt), nageslacht toelaat tot

[p. 11]

op zekere leeftijd, alleenheerser is. Het is bij vele soorten waargenomen dat eerst (door het mannetje) het territorium veroverd wordt, daarna komt het wijfje vanzelf wel. Kenmerkend voor een werkzaam territoriuminstinct is het op de een of andere manier aanduiden ervan: vogels zingen, kraaien, krassen, klepperen, beren vegen zo hoog mogelijk tegen een stam of rots een reukmerk af, honden urineren evenals vele andere roofdieren, nijlpaarden sputteren met hun boterspaanvormige staart hun vloeibare mest wijd in het rond, er wordt gepronkt, geblaft, gedreigd en ook werkelijk gevochten.

Dood ten gevolge van territoriumstrijd is de tweede onder de doodsoorzaken van leeuwen.

Hoe wijd verspreid ook, niet bij alle dieren heeft men het territoriuminstinct aangetoond en we hoeven zeker niet zo maar aan te nemen dat het bij de mens zou voorkomen.

Maar er is toch wel veel gedrag van de mens dat niet redelijk of met verwijzing naar voedsel of sex te verklaren is en dat trekken gemeen heeft met het dierlijke territoriuminstinct. Brandt Corstius zal zelf in Amerika toch wel gemerkt hebben het grote verschil in zelfverzekerdheid waarmee men de omgeving tegemoet treedt wanneer men nog niet en wanneer men reeds een kamer gevonden heeft.

Als ik pas in een vreemde stad aankom, vraag ik me treurig af wat ik er kom doen, de omgeving lijkt me onvriendelijk, zelfs vijandig. Zodra ik al is het maar een griebus van een kamertje gevonden heb zie ik alles anders, dan pas begint het plezier in de nieuwe omgeving.

B.C. vraagt zich af wie er in New York nog een territorium kan verdedigen. Wel, ten eerste heeft zelfs de politie een bevel tot huiszoeking nodig eer men ze hoeft toe te laten, ten tweede is hij dan blijkbaar niet toegekomen aan die bladzijde waar Ardrey zo'n prachtig New Yorks voorbeeld geeft van territoriumstrijd: West Side Story, een strijd niet om voedsel of een partner - dat laatste is er zelfs dramatisch mee in strijd - maar simpelweg om het recht door bepaalde straten te lopen en dat aan anderen te verbieden.

We hoeven maar te denken aan onze ruzie met Indonesië over Nieuw-Guinea, een ruzie waarvan elke rationalisatie afbladdert als slechte verf, om te beseffen dat ook hier een instinctmatig mechanisme heeft gewerkt.

Degeen die - bij zo'n grote organische overeenkomst tussen de mens en de andere dieren - deze psychische mechanismen alleen maar als onverklaarbare analogieën wil zien, moet toch eens gaan twijfelen aan zijn anti-revolutionaire vooroordelen. Nauw verwant aan het territoriuminstinct is de instinctmatige behoefte bij dieren die in groepen leven om in die groepen een sociale rangorde te vestigen en te handhaven. Men zou kunnen zeggen dat het territoriuminstinct de horizontale verdeling van het milieu regelt en het rangorde-instinct de verticale.

In het terecht populaire boek van Lorentz (in het hollands: Ik sprak met viervoeters, vogels en vissen) krijgt men in het verhaal over zijn kauwtjes een prachtig voorbeeld van een instinctmatige rangorde. Die rangorde is vooral waarneembaar als een pikorde: er is een dier dat in principe alle andere van zijn groep pikt of op een andere manier van zijn baas-zijn getuigt (bij koeien b.v. door stoten met de hoorns), de daarop volgende pikt zelf alle andere behalve de eerstgenoemde. Dit gaat zo door tot onderaan de ladder, waar een zielig individu leeft dat in principe door alle andere gepikt wordt en zelf geen enkele ‘ondergeschikte’ heeft om zijn onlust op bot te vieren.

Een niet-zeldzame waarneming b.v. op de apenrots is deze: aap no. 1 stoot toevallig zijn hoofd of krijgt een toegeworpen pinda in het oog. Om de daardoor gewekte onlustgevoelens kwijt te raken geeft hij aap no. 2 op zijn donder, no. 2 reageert zijn ergernis af op no. 3, no. 3 op 4 en zo tot op de onderste trede. Als de doorgegeven ergernis daar geen uitweg meer vindt, ziet men vaak dat door angstig geschreeuw van nummer laatst de hogere regionen opgewekt worden om te hulp te snellen. Men zou dat een natuurlijke rechtvaardigheid kunnen noemen.

Dit zelfde patroon vinden we op kantoren, laboratoria, in schoolklassen, het leger, zelfs bij tweelingen is er altijd één die het initiatief neemt, de ander die dat opvolgt. Toevallige overeenkomst?

Ik moet op deze plaats B.C. toegeven dat een belangrijk ontsierend element van Ardrey's boek de querulerende toon is. Waarschijnlijk kwam die toon direct voort uit de teleurstelling dat zijn laatste toneelstuk een mislukking was gebleken. Maar los daarvan kan ik me wel iets voorstellen van de nijdigheid op zoveel heldere koppen die zonder nadere argumenten een apart bastionnetje voor de menselijke geest handhaven. Misschien is dat ook een territoriumquaestie.

Ik geloof ook wel degelijk in de kwade

[p. 12]

trouw van het Hyaena-alibi. Ik zal proberen er nog even zo kort mogelijk op in te gaan. In de lagen waarin Australopithecus werd gevonden kwamen ook veel bavianenschedels voor, die - voorzover ze nog niet te sterk beschadigd waren - alle (42 gevallen) op een karakteristieke manier beschadigd waren.

De hoogleraar in de forensische geneeskunde, Mackintosh, die een grote ervaring had op het gebied van schedelbreuken concludeerde dat alle 42 exemplaren gedood waren door een kwaadaardige klap. In zeven gevallen nog met dit detail: ‘een krachtige, omlaag gerichte slag met een tweekoppig voorwerp’.

Volgens Dart zou een in dezelfde laag voorkomend opperarmbeen van een antilope het genoemde voorwerp zijn. De dubbele gewrichtsknobbels aan de elleboogkant pasten precies in de dubbele indeuking in de bavianenschedels.

In 6 jaren werkte hij de botten uit de Australopithecus-lagen verder uit. Uit 5 000 ton rots hield hij 4560 herkenbare botjes over, de resten van een fauna die in grote trekken overeenkwam met de tegenwoordige van Oost-Afrika. Statistisch bleken er merkwaardige getalverhoudingen te bestaan. 11% bleek te bestaan uit de opperarmbeenderen die Dart 6 jaar tevoren als wapen van Australopithecus had aangenomen. Maar de aanwijzingen bleken nog scherper te kunnen zijn. De opperarmbeenderen werden zelden ongebroken gevonden. Van het onderstuk met de ellebooggewrichtsknobbels die zo goed pasten in de schedelindeukingen der bavianen vond men 238 stuks, tegen 7 bovenstukken.

Ook bij de andere botten vond Dart sommige die er in aantal uitsprongen, vooral puntige hoorns en onderkaakshelften (soms van dieren waarvan verder niets anders bewaard was) met messcherpe kiezen. Al met al kreeg men toch wel de indruk dat er een verzamelaar aan het werk was geweest met een sterk gerichte voorkeur voor het scherpsnijdende, puntig stekende, botverbrijzelende.

Het is dit feitenmateriaal, waarvan ik maar een zeer kleine fractie kon noemen, dat op een congres van anthropologen en pre-historie practisch genegeerd werd. Omdat men toch niet helemaal de statistische merkwaardigheden kon negeren nam men voorlopig aan dat hyaena's deze speciale botten zouden hebben verzameld. Dat sloeg weliswaar nergens op - zoals kort daarop door een hyaena-specialist werd aangetoond - maar men wilde blijkbaar liever iets ongerijmds over hyaena's aannemen



dan de wat bloedige herkomst van de mens.

Ook vele palaeontologen die niet van mening zijn dat Austrolopithecus een voorouder was van de mens nemen wel aan dat Austr. wapens gebruikte. Het hangt voor een groot deel af van de nog niet exact bekende ouderdom van Austr. Tot voor kort was er reden om aan te nemen dat hij meer een zijtak van de menselijke stam vertegenwoordigde, omdat hij bijna gelijktijdig geleefd zou hebben met al veel mensachtige vormen. Als Austr., zoals Ardrey suggereert, bijna tweemaal zo oud zou zijn wordt het echter waarschijnlijker dat Austr. inderdaad in onze directe stamboom moet worden opgenomen.

Het zal B.C. een zorg zijn; hij leerde al op school dat de vroegste mensen jagers waren. Maar dat waren mensen. Het was tot voor kort een raadsel dat de recente meest aan de mens verwante apen grotendeels vegetarisch en vrij pacifistisch leefden. Men zag daar de tegenwoordige mens niet zo gauw van afstammen. De vondsten rondom Australopithecus (al of niet direct stamvader) wijzen in ieder geval op de mogelijkheid van het bestaan van vleesetende, in horden levende mensapen die speciaal gekozen wapens gebruikten.

De Zinjanthropus, de gorilla en de eskimo zijn niet in strijd met Ardrey's redenering dat er een premie bestaat op aggressiviteit, al of niet gecombineerd met vleeseten. Van de eskimo's las ik kortgeleden dat ze w.s. het enig levende volk zijn dat voor zover bekend nooit oorlog voerde.

Zinjanthropus, gorilla (en de andere mensapen) en eskimo geven ons een mogelijkheid te komen tot een natuurwetenschappelijke definitie van onderontwikkeld gebied: een gebied dat al te lang geen succesvolle oorlog heeft gevoerd.