Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 4]

Jan Romein
F.W.N. Hugenholtz

Met Jan Romein is een van de weinige werkelijk interessante Nederlandse historici van ons heengegaan.

Mij is gevraagd een persoonlijke reactie op Romein en zijn werk - voor zover ik het ken - te geven; ik geloof dat met mijn eerste volzin het meest essentiële al is gezegd, en het volgende diene slechts om die ene zin te verduidelijken.

Er bestaan in Nederland vele degelijke historici. Hun publicaties dragen er wezenlijk toe bij dat de geschiedkennis van hun publiek wordt verruimd of verdiept. Zij zijn noeste werkers in archieven, zij vergaren steeds meer kennis, krijgen steeds meer inzicht in het geschiedverloop en dragen die kennis uit. Hun werken zijn onmisbaar en dikwijls in hoge mate interessant. Zij zijn in feite de ware historici, geschiedvorsers en -schrijvers zonder wie de geschiedwetenschap eenvoudig ondenkbaar zou zijn, want zij dragen die wetenschap en brengen haar vooruit. En wanneer men nagaat welke vorderingen die wetenschap, ook in Nederland, de laatste decennia heeft gemaakt en nog maakt, dan moet daaruit volgen dat er inderdaad, gelukkig, veel goede historici in ons land aan het werk zijn. Dat mag in een tijd van twijfel aan de zin van het historisch bedrijf heus wel eens worden gezegd. Daaraan wil en moet ik dadelijk toevoegen dat het schrijven van interessante historische werken de schrijver zeker niet noodzakelijk tot een interessant historicus maakt in de zin van een interessant mens die geschiedenis schrijft. Romein was interessant.

Mijn eerste vraag, aan mijzelf gesteld, is: Was Romein een degelijk historisch vakman? Mijn eerste reactie is negatief. Wanneer ik als criterium aanleg het consekwent onderzoeken van archivalia en andere bronnen en het uitgeven van die bronnen, het scrupuleus onderzoeken van historische gebeurtenissen en daarover geleerd verslag uitbrengen, neen, dan was Romein dat niet. Maar dit criterium lijkt alleen op het eerste gezicht wel aardig. In feite is het onbruikbaar. Ik zou me kunnen voorstellen dat onze electronici nog eens een robot fabriceren, die het opgesomde werk gaat verrichten. Voor mijn part krijgt die robot een feilloos werkend brein, één ding zal hij blijven missen, en dat is in elk vak nu juist essentieel, inzicht, feeling en een tikkeltje fantasie. En wat de echte historicus altijd op de machine voor zal hebben is die door gezond verstand gecontroleerde feeling en die door het intellect gebreidelde en gebruikte fantasie, de intellectuele kortsluiting die de mens zich wel en de robot beslist niet veroorloven kan.

En wat nu enkele mensen onderscheidt van het gemiddelde - hoe hoog dat misschien ook ligt - is dat zij van enkele zaken die men niet kan leren juist iets meer hebben. Dat ‘juist iets meer’ kan door de anderen worden beschouwd als ‘teveel’, het kan ook in werkelijkheid iets te veel zijn, het maakt iemand pas echt interessant en men moet zich met hem bezighouden.

Er zijn in Nederland niet zoveel historici met wie men zich moet bezighouden, Romein was er een van. Dat heeft men intensief en vaak met wellust gedaan ook, hij is al verheerlijkt en verguisd bij zijn leven.

Vraagt men wat Romein nu eigenlijk gedaan heeft, dan is er maar een antwoord, hij heeft ontzettend hard gewerkt, verschrikkelijk veel gedacht en geschreven en gesproken. Maar laten we liever vragen wat hij ons, zijn tijdgenoten en vooral zijn vakgenoten, heeft gedaan. Wat hij voor zijn eigenlijke leerlingen is geweest kan ik niet uit de eerste hand beoordelen: Zeker is dat zij hem op handen droegen en stuk voor stuk uiting geven aan hun dankbaarheid voor wat hij hun gegeven heeft.

Romein heeft zijn vakgenoten dikwijls geschokt. Misschien geldt voor sommigen dat hij hen ruw wakker heeft geschokt door een groot aantal heilige huisjes omver te trappen en hen te doen twijfelen aan de zin van hun eigen werk. Zijn ‘histoire engagée’, zijn geschiedschrijving ‘in opdracht van de tijd’ heeft een fel verzet opgeroepen ook en misschien juist van hen die in wezen op hetzelfde standpunt stonden, maar zich dat zelf nauwelijks durfden bekennen en het zeker niet, theoretisch gefundeerd, wilden propageren. Hun hele negentiende-eeuwse historische theorie kwam ertegen in opstand. Romein zette, met ijzeren consekwentie, tegen veel kritiek door. Hij schiep in Nederland het vak Theoretische Geschiedenis. Ook dat gaf aanleiding tot fel verweer, niet

[p. 5]

in het minst overigens tengevolge van de wat ongelukkige beelden die hij gebruikte om het verschil te laten zien tussen de ‘gewone’ en de theoretische geschiedenis. Velen hebben zich daardoor gekrenkt gevoeld, onnodig maar ook niet onbegrijpelijk.

De geëngageerdheid bracht natuurlijk mee dat Romeins politieke denken, zijn persoonlijk gekleurd marxisme en zijn standpunt ten opzichte van het kolonialisme zijn werken een kleur gaf die velen, ook indien zij zijn historisch-theoretische opvattingen geheel of ten dele aanvaardden, slecht konden verdragen. Maar voor- en tegenstanders zullen grif erkennen dat alles wat Romein schreef prikkelde tot nadenken en wel over fundamentele kwesties van geschied- en wereldbeschouwing. En dat was juist wat de schrijver levenslang heeft beoogd.

Het maakt mede de grootheid van Romein uit dat hij door verschillende werken (De Lage Landen bij de Zee, Erflaters van onze Beschaving) een zeer groot publiek heeft weten te bereiken. Helaas zal datzelfde publiek het grote werk dat hij de laatste jaren onder handen had, over de beschavingsgeschiedenis rond 1900, niet door zijn eigen hand voltooid zien. Eerder genoemde werken zullen nog wel enige tijd worden gelezen, zij zullen mijns inziens toch tenslotte Romeins blijvende betekenis niet uitmaken. Dat zal een aantal van zijn omstreden theoretische geschriften doen, gebundeld voor een deel reeds bij zijn leven (Onvoltooid verleden, In opdracht van de Tijd, Tussen vrees en vrijheid, om er maar enkele te noemen,) die nog zeer lang telkens nieuwe generaties tot nadenken zullen dwingen en, wat belangrijker is, tot eigen originele gedachten zullen stimuleren. Aan de andere kant zal veel van zijn werk steeds meer blijken te sterk tijdgebonden te zijn om latere geslachten te blijven fascineren zoals het nu ons doet.

Het is dan ook nu nog niet de tijd vast te stellen in welke mate Romein onze generaties heeft beinvloed en welk stempel hij op de geschiedschrijving en -beoefening van zijn tijd heeft gedrukt. Hij zal dieper en blijvender indruk hebben gemaakt dan wij nu vermoeden en het is ook niet te boud het zo te stellen dat Romein een niet meer weg te denken figuur is geweest, hetgeen bepaald niet van iedere historicus gezegd kan worden. Of men hem recht doet door hem een Erflater van onze beschaving te noemen, betwijfel ik. Romein was een uitzonderlijk man, niet alle uitzonderlijke mannen worden erflaters van hun beschaving; dat is misschien wel hun tragiek.