Hollands Weekblad. Jaargang 4

korte commentaren

Telstar I

De Sovjet-Unie is een bedompte burgermanskamer, en het enige wat men hopen mag is, dat de ruimteraketten af en toe een paar gaten in het plafond schieten zodat er wat frisse lucht binnenstroomt die de bewoners vrijer kan doen ademhalen. Ik heb me ertoe vermand de Pravda's en Izvestija's van een week door te lezen op zoek naar de uitslag die ik verwachtte, en ook vond. Aanleiding tot deze geestdodende arbeid was het Russische vreugdebetoon over het koppel kosmonauten, een blijdschap die in het westen (met onze angelsaksische sportiviteit) werd beantwoord met bewondering en langdurig applaus. Ik heb me afgevraagd of we in onze sportiviteit niet te ver zijn gegaan. Zoals bekend schieten de Russen geen raketten de lucht in op een moment dat het de weergoden schikt, maar passen zij hun ruimteschema aan bij hun eigen platvloerse, aardse behoeften. De Muur, die als een grimmig volleyballnet Berlijn doormidden deelt, maakte zich juist op zijn eenjarig jubileum te vieren met alle hoofdartikelen in de westerse dagbladen van dien, toen Rusland zijn kosmonauten de lucht in stuurde. Eerst eentje, - die legde de voorpagina's aan de vooravond van de eenjarige muur lam. Daarna de tweede, waarmee alweer een dag gewonnen was, en toen was het wachten op de landing. Toen die gunstig verlopen was, had de Muur zijn jubileum al achter de rug, in een hoekje gedrukt door het nieuws over de kosmonauten. Wij hebben daar in het westen braaf aan meegedaan. Ook onze radio en televisie brachten eerst het nieuws over de Russische ruimtereizigers, en daarna pas de Muur. Uit het oogpunt van nieuwsvoorziening terecht. Maar voldoen we daarmee niet al te gewillig aan de Russische opzet? De Duitse Bildzeitung had er iets op gevonden: een vetgedrukte, open brief aan Chroestsjov op de voorpagina, waarin hem gevraagd werd waarom hij, met z'n ruimtereizigers, die laag-bij-degrondse muur niet omver haalde; dat zou het prestige van de Sovjet-Unie alleen maar ten goede komen. Over het algemeen slaagde de Russische opzet echter uitstekend, totdat de Oostduitsers weer alles bedierven door een jongen een uur lang bij de muur te laten doodbloeden.

N.S.

[p. 5]

Telstar II

Op maandag 23 juli boekte Amerika (in samenwerking met Europa) een opmerkelijk succes met de Telstar. In de Pravda van 23 juli stond een artikeltje dat de titel droeg: ‘Rechtvaardigheid zal overwinnen’. Het ging niet over de ruimtevaart, maar het ontmoedigde me wel: zou het Russische rechtvaardigheidsgevoel er toch toe geleid hebben dat er fatsoenlijke aandacht aan het Telstarsucces was besteed? Wat meldde de Pravda van 24 juli over het Amerikaanse succes? Niets. Wel was er een artikeltje dat de kop droeg ‘De waarheid staat aan onze kant’, er werd melding gemaakt van de dertig gewonden die het slachtoffer waren geworden van een ontploffende ‘Titan’ op een Amerikaanse basis, en verder niets. Of toch? Mijn blik viel, op de laatste pagina, op het opschriftje: ‘Grootse sprong’. Er werd een nieuwe hoogtesprong van wereldrecordhouder Broemelj (een Rus, ja) in besproken ...

Maar waarom zouden we de moed opgeven? Als er in Rusland op maandagavond iets bijzonders gebeurt staat dat dinsdagochtend in onze kranten, maar zo snel werken de Russische communicatielijnen niet. Op dus naar de Pravda van 25 juli. Op de voorpagina een artikel dat de spannende titel: ‘Wij zullen het vaderland 42 miljoen “poed” graan bezorgen’. Ondertekend: het gebied Tambov. Dat konk veelbelovend. Trouwens, de volgende dag wist het gebied Penza in de Pravda te melden: ‘Wij zullen het vaderland 43 miljoen “poed” graan bezorgen!’ Toe maar jongens, het kan niet op! Dan weet je tenminste waarvoor je de ruimte ingaat! Het gebied Oeljanovsk stak daar op 27 juli (voorpagina van de Pravda) een beetje tegen af: ‘Wij zullen het vaderland 30,5 miljoen “poed” graan bezorgen!’ Het gaat kennelijk goed in de Sovjet-Unie, met al dat graan. Overigens is het met die ‘poeds’ een beetje een merkwaardig geval. In het nieuwe Russisch-Nederlandse woordenboek (Moskou 1961) komt de ‘poed’ niet voor. Het Russisch-Duitse woordenboek wert echter te melden: ‘Pud, (ehemaliges russisches Gewichtsmass: 16,38 kg).’ Hebben we misschien met een ‘vooroorlogse’, zelfs voor-revolutionaire maat te maken, die weer van stal werd gehaald om een vertrouwde en betrouwbare klank mee te geven aan de laatste landbouwsuccessen?

N.S.

Telstar III

Ondertussen had ik nog niets gevonden over de Telstar. Wel meldde de Pravda van 26 juli dat de Amerikaanse kernontploffing op grote hoogte opnieuw was uitgesteld. Ook de Pravda van 27 juli bevatte een gnuivend artikel over de mislukking van de kernontploffing met als opschrift: ‘Toeval wordt regel’. De ene keer is het immers toevallig te bewolkt, de andere keer is toevallig een buisje verstopt, de derde keer is toevallig de liftboy in staking, men kan zich het plezier van de Russen wel enigszins voorstellen. Op 21 augustus meldde UPI: ‘De universiteit van de Amerikaanse staat Iowa heeft 100 dollar beloning uitgeloofd voor degene die opheldering kan verschaffen over een verdwenen communicatieinstrument dat van vitaal belang is voor een binnenkort te verrichten ruimteschot. Het apparaat verdween dinsdag uit een laboratorium van de universiteit. Het was verpakt in een aluminium doosje dat er op het eerste gezicht uitzag als een transistor radio. Volgens prof. Brian O'Brien zal het ruimteschot moeten worden uitgesteld indien het instrument niet tijdig wordt teruggevonden.’

Pas in de Pravda van 29 juli 1962 vond ik het gezochte artikeltje van de Amerikaanse correspondent. Vatten we zijn betoog op pagina 6, de laatste pagina, even samen dan kwam het hier op neer: ‘Al enkele dagen is er in het westen veel rumoer over de Amerikaanse satelliet Telstar. Ongetwijfeld is de Telstar een grote technische prestatie, maar is de wetenschappelijke betekenis ervan wel zo groot als de Amerikaanse kranten het willen voorstellen? De Star (Washington) zegt dat de Telstar niets nieuws, en niet veel bijzonders betekent. Kennedy gebruikte de eerste uitzending bovendien voor een toespraak over de koude oorlog, terwijl er op 25 juli via de Telstar over Berlijn werd gesproken ...’ Dat was het dus. Over de betekenis van de Telstar, over het hoe en wat en waarom (bijvoorbeeld de Olympische Spelen vanuit Tokio op de Europese en Amerikaanse schermen) werd gezwegen. Het bestaan van de Telstar werd als zo bekend voorgesteld bovendien, dat ik nog eens terug bladerde. Toen vond ik in de Pravda van 25 juli (en de Izvestija bracht letterlijk hetzelfde bericht) een verslag van Kennedy's wekelijkse persconferentie. Onopvallend stond daarin ook deze zin: ‘Gedurende enkele minuten werd deze persconferentie via de Amerikaanse satelliet Telstar naar de televisiekijkers in W-Europa uitgezonden.’ Dat was alles.

N.S.

[p. 6]

Cijfers over radio en televisie

Het rapport van het C.B.S. over radio, televisie en vrije tijdsbesteding bevat een schat aan boeiende cijfers. Het is natuurlijk jammer dat de resultaten pas twintig maanden na de enquête, die is gehouden in de herfst van 1960, konden worden gepubliceerd. Door de vermeerdering van het aantal televisiekijkers sindsdien met enkele honderdduizenden is er in de algemene situatie zeker enige verandering opgetreden. Aan de andere kant mag men aannemen, ook al in verband met de slechts geringe uitbreiding van de zendtijd sinds de periode van onderzoek, dat het kijk- en luisterpatroon weinig wijziging heeft ondergaan. Met dien verstande, dat de ‘luisterdichtheid’ - het percentage van de radiobezitters dat luistert naar een bepaalde uitzending - in de avonduren waarschijnlijk nog is afgenomen.

Nieuw is de constatering van de duidelijke negatieve invloed van de televisie op de radio niet, verwonderlijk evenmin. De cijfers die het rapport geeft zijn echter frappant. Alleen de amusementsprogramma's blijken een luisterdichtheid van 7 te halen, luisterspelen komen tot 5, lichte muziek tot 3. De rubrieken ernstige muziek, gesproken woord en godsdienstige uitzendingen schommelen om de 2. Het lijkt me onjuist hieruit te concluderen, dat de televisie bezig is de radio te verdringen. Veeleer is het zo, dat de televisie de radio een andere functie geeft. Het trieste is nu, dat daarvan in de programmering van beide Hilversumse zenders nog veel te weinig valt waar te nemen. De voorstanders van een derde programma vinden in het C.B.S.-rapport een belangrijke steun voor hun opvatting, dat er thans alle aanleiding is om te komen met uitzendingen voor een relatief klein publiek van aktief belangstellenden. Een van de radioprogramma's, en laat dat dan het (komende) derde zijn, zal met name in de avonduren afgestemd behoren te worden op de belangstellingssfeer van bepaalde groepen. Het verschil tussen de 2 pct van het publiek, die in de winter van 1960 luisterden naar een belangrijk deel van de door Hilversum I en II uitgezonden programma's, en de 1 pct die wordt verwacht voor een derde programma, is niet indrukwekkend.

Beziet men de cijfers met betrekking tot de kijkdichtheid dan frappeert het dat deze schommelen tussen de 20 (voor godsdienstige uitzendingen) en de 53 (voor het nieuws). Dat het televisiepubliek al in 1960 uitsluitend gemeten kon worden in categorieën van een half miljoen en meer geeft te denken. Dat twee derde - thans: 2 à 3 miljoen Nederlanders dus - van de televisiebezitters 's avonds naar enig programma kijkt, en dat de helft van de televisiebezittende bevolking per avond langer dan twee uur naar het beeldscherm kijkt, zegt niets over de invloed van televisie, wel veel over de rol die het medium speelt in de vrijetijdsbesteding van ons volk.

In hoeverre de naar sociaal milieu en opleiding gegroepeerde cijfers die het rapport bevat verrassend zijn, hangt af van de voorstelling die men zichzelf van de luister- en kijkgewoonten had gemaakt. Over het algemeen is mijn indruk, dat de verschillen in kijkgewoonten tussen de verschillende sociale groepen - die overigens, zoals in elk statistisch overzicht, vrij globaal zijn begrensd - niet zo bijster groot zijn. Iets opvallender zijn misschien de verschillen naar leeftijd.

De constatering dat in de hogere milieus het verschil in percentage boekenlezers tussen televisiebezitters en televisielozen gering is, maar het verschil in aantallen gelezen boeken opvallend groot, zegt waarschijnlijk wel iets omtrent de drijfveren waardoor men zich - en of dit terecht gebeurt, kan buiten beschouwing blijven - bij de aankoop van een toestel laat leiden. Televisie komt ook uit dit onderzoek duidelijk te voorschijn als een medium dat relatief meer blijkt aan te slaan bij mensen die een zekere voorkeur hebben voor licht amusement. Hieruit is dan weer mede de negatieve invloed op het bioscoopbezoek te verklaren. De relatieve toeneming van dit bioscoopbezoek in de jongere leeftijdsgroepen is sociologisch verklaarbaar, mag ook los van deze verklaring hoopgevend heten.

Er is geen enkele reden te vrezen, dat televisie de filmkunst kwaad zal doen. Er lijkt integendeel veel te zeggen voor de uitspraak van Truffaut (of een andere nieuwe-golver), die televisie dankbaar was,

[p. 7]

omdat zij de bioscoop heeft verlost van haar ‘zaterdagavondpubliek’. Voor de gemeentelijke overheden zouden overigens de cijfers die ook dit rapport over de teruggang van het bioscoopbezoek geeft aanleiding kunnen zijn hun vermakelijkheidsbelastingpolitiek te herzien (zoals Amsterdam het los van het rapport al heeft gedaan).

Het C.B.S.-rapport zal, neem ik aan, ook in Hilversum serieus worden bestudeerd. Het kan een uitnemende basis vormen voor het regelmatige kijk- en luisteronderzoek en voor allerlei gerichte sociaal-wetenschappelijke onderzoekingen met betrekking tot radio en televisie. De leden van de commissie radio- en televisiewetgeving zullen ook stellig met belangstelling van het rapport en van de bijbehorende staten kennis hebben genomen. Uit de verandering van de situatie in enkele jaren tijds blijkt, hoe moeilijk (en gevaarlijk) het zal zijn, de omroep in een wet - dus op de lange termijn - te regelen. In Groot-Brittannië heeft men niet zonder reden hiervan tot dusver bewust afgezien. Ook de commissie Pilkington ziet geen aanleiding, in deze situatie verandering te brengen.

H.S.