Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 12]

Kleine conferentie met Calis
L. Ross

Essayisten die de experimentele poëzie met beschouwingen en theorieën begeleiden zijn schaars, maar schaarser nog zijn de ‘experimentele’ essayisten die zich op het terrein van de litteratuurgeschiedenis wagen. De reeks studies die Piet Calis in deze jaargang van Maatstaf bezig is te publiceren, belooft een informatieve bijdrage tot het kleine experimenteel-litterairhistorische fonds te worden. In iedere poëzielezer, die niet voornemens is zich tot in lengte van dagen met de categorieën van de Schets van Stuiveling of Knuvelders Handboek behaaglijk te voelen, moest wel nieuwsgierighied opkomen naar de resultaten die een intensieve omgang met het uiterst geraffineerde taalgebruik van de Vijftiger dichtkunst voor het lezen van de klassieke dichters afwierp: welke geheimen zou bijvoorbeeld de duistere poëzie van Leopold loslaten als zij werd benaderd met een verfijnd kritisch apparaat, een gescherpt oog en moderne versgevoeligheid? Piet Calis voorzag zijn essays van de ambitieuze titel ‘Topkonferentie’ en riep twaalf ‘topfiguren’ uit het Nederlandse litteraire bedrijfsleven bijeen, louter klinkende namen, van Gorter en Leopold tot Lucebert; de eerste twee kregen een beurt in een ‘communiqué’ in de mei- en juniafleveringen van Maatstaf.

Het uitgangspunt van Calis blijkt een doctrine over het dichterschap of beter gezegd over de verhouding van de dichter tot zijn eigen poëzie. Calis merkt in de poëzie een subjektief en een objektief moment op. Een subjektief moment, ‘omdat het ten slotte één bepaalde dichter is die op één bepaalde dag een vers begint te schrijven’. Maar al schrijvend moet de dichter zich steeds meer van de gedachten en gevoelens, die hem bezielden toen hij de pen op papier zette, distantiëren, teneinde ruimte vrij te maken voor de ‘aan zijn eigen heerschappij ontsnappende werkelijkheid van het gedicht’. Hier slaat, als ik het goed begrijp, het uur van het ‘objektieve’ moment. De dichter moet zich ‘als mens’ zoveel mogelijk reduceren, de ‘mens’ mag slechts aanleiding voor de poëzie zijn, ‘wel alfa maar geen omega’. Nu zou men verwachten dat Calis pas echt tevreden is als de verzenmaker erin slaagt zich ‘als mens’ tot nul te reduceren, maar dan komt blijkbaar de dichter toch ook niet aan zijn trekken: de poëzie waarin het subjektieve moment ontbreekt, d.i. de ‘automatische’ poëzie, wordt door Calis, zonder opgaaf van redenen overigens, al evenzeer veroordeeld als de ‘belijdenispoëzie’ die volgens hem het objektieve moment ontbeert. De dichter mag zijn ‘aanvankelijke gedachten en gevoelens’ niet laten schieten, maar hij mag evenmin aan zichzelf ‘als mens’ vasthouden: in dit geval spreekt Calis van ‘barrières’ die hem, de dichter, hinderen in het tot stand brengen van ‘een direkte relatie met datgene. wat hij schrijft’. Over de verhouding ‘mens’ -‘dichter’ valt dus tenslotte geen beslissing: Calis laat ons op dit kardinale punt in de poëzietheorie, sinds decennia een dilemma, met lege handen staan.

Maar ook tegen de voorstelling die Calis van de gang van poëtische zaken geeft op zichzelf koester ik bedenkingen. Het uitgangspunt van een gedicht ligt helemaal niet in een ‘traditionele wereld’ van ‘aanvankelijke gevoelens en gedachten’ waarmee de dichter ‘begon te schrijven’ en waarvan hij zich vervolgens geleidelijk distantieert. ‘Aan den aanvang van ieder gedicht staat wat ik zoo huiselijk mogelijk een inval zou willen noemen’, aldus Bloem in zijn opstel ‘Over poëzie’ van 1942, en deze inval, deze inblazing van de Muze of van het onderbewustzijn, vertegenwoordigt, als datgene waar de dichter het minst aan kan doen, voor mijn gevoel juist wat men als men wil het objektieve moment in de poëzie zou kunnen noemen. Later begint, zoals Bloem het formuleert, het ‘invullen’ van het gedicht, een werkzaamheid waarbij wil en verstand meer op de voorgrond treden: hier komt, om de terminologie van Calis aan te houden, meer het subjektieve aan bod. Bloem oordeelt het intussen onjuist het gedicht koppig volgens plan af te wikkelen: de dichter moet toegankelijk blijven voor plotselinge vondsten waarvan hij, toen hij begon, nog geen flauw vermoeden had. Dit is waarschijnlijk, nuchterder geformuleerd, wat Calis bedoelt als hij zegt dat de dichter ruimte moet vrijmaken voor de werkelijkheid van het gedicht. Ik ben het er slechts ten dele mee eens. De inspiratie tijdens het voltooien van een vers, dat ‘tweede stadium der dichterlijke werkzaamheid’ waarvan Bloem spreekt, lijkt mij juist het grote risico van het schrijven. Zo'n inval kan gelukkig blijken, maar ook een

[p. 13]

fatale vergissing. In het creatief proces spelen inspiratie en berekening naar mijn mening dus een heel wat gecompliceerder spel dan in het objektief-subjektief-schemaatje van Calis tot uiting komt.

Van meer belang is echter de vraag wat de lezer er eigenlijk aan hééft te weten hoe een gedicht tot stand komt. Is de ontstaansgeschiedenis van een gedicht geen particuliere aangelegenheid van de dichter en praehistorie voor het publiek? In de poëzie dienen, aldus Calis, het objektieve en het subjektieve moment herkenbaar aanwezig te zijn. Waarom? Mij is die poëzie liever waarin ik niet door zulke herkenningen word afgeleid, laat staan dat ik de wijze van geboren worden van een vers - keizersnede of zeven maanden, so what? - als criterium voor zijn waarde in het geding zou wensen te brengen. En als ik inside-informatie over het dichterlijk scheppingsproces verlang, dus wil weten hoe dichters het doen en niet hoe iemand anders vindt dat zij het moeten doen, dan stel ik in elk geval meer vertrouwen in het simpele verslag van een dichter als Bloem, die bijvoorbeeld huiselijkheid niet buiten de poëtische gezichtskring bant (en heeft poëzie niet altijd een zeer huiselijk aspekt?) dan in de machtsspreuken van een essayist als Piet Calis. Het verschil tussen Bloem en Calis is inderdaad minder een verschil tussen generaties dan tussen een dichter en een niet-dichter. De wijze waarop Calis met geheimzinnigheden als ‘stilte: een werkelijkheid tussen de woorden’ en de ‘binnenkant’ en ‘poëtisch-radioaktieve straling’’ van woorden manoeuvreert, verraadt direkt hoe benauwd hij is voor niet-poëziegevoelig te worden gehouden: hij vergeet dat een dergelijke rommelige poëtisch-religieuze catechismus, waarin de geest moeite heeft te waaien, juist twijfel aan de ‘bevoegdheid’ van de essayist in het leven roept door die twijfel te willen bezweren. Voorlopig wil ik echter met deze experimentele santekraam van kreten en dekreten niet meer doen dan Calis op grond daarvan het recht ontzeggen de Tachtigers een ‘poppenwinkel’ van dichterlijke gevoelens aan te wrijven.

In het juni-nummer van Maatstaf toont het ‘communiqué’ over Leopold, ‘Variaties op een stilte’, aan hoe gering de afstand tussen grote woorden en de meest jammerlijke gemeenplaatsen is. Sinds een halve eeuw begint iedereen, die met de poëzie van Leopold geen raad weet, te praten over zijn stilte en zijn bijna-zwijgen en het moet dus een teleurstellend schouwspel heten hier een modernistisch Leopoldlezer alweer met de aloude stilte te zien komen aandragen, trots en blij als een Papoea met een glimmende knoop. Onvergeeflijk is het dat Calis, een citaat van Ter Braak godbetert op de lippen, een voetval maakt voor de al even oude koe en al te hedendaagse fetisj van de ‘klankwaarde’ van Leopolds verzen. Leopold is volgens Calis van belang o.m. om ‘de klank die zich steeds meer van de inhoudelijke betekenis (schamel restant uit de tijd van Descartes) weet los te maken’ - een opmerking waarom het restant van de oude Cartesius als hij het hoorde zich in zijn graf zou omdraaien van vrolijkheid, maar die in deze tijd van De Saussure toch schamel aandoet. Zij kan dan ook alleen opgevat worden als eufemisme voor: ik, Calis, kan



in de verzen van Leopold geen zinnige samenhang ontdekken. Waarom schrijft Calis dan over Leopold? Niemand dwingt hem. Nu raakt hij zozeer van de kook dat hij zich verwart in paradoxale beweringen als: ‘men kan zich Leopolds poëzie niet zonder het optreden van de Tachtigers voorstellen’ - en: ‘het is niet ondenkbaar, dat Leopold, in een andere tijd schrijvend, tot een bijna gelijke versvorm zou zijn gekomen’ - wat in feite hierop neerkomt dat Leopold, ook als hij bijvoorbeeld in de Middeleeuwen had geleefd, de invloed van de Tachtigers zou hebben ondergaan. Zo kan een op zichzelf prijzenswaardige ambitie slachtoffers maken.

In het ‘communiqué’ over Gorter, ‘Herman Gorter of de ideologische barrière’ (mei-nummer van Maatstaf), is het eerste wat Calis doet, bij zijn schets van de stand der Gorter-litteratuur een bok schieten: Marxisten en aestheten bestreden elkaar het recht op Gorters nalatenschap, vertelt hij, totdat de wereldoorlog een einde aan hun twistgeschrijf maakte. Hij ziet hierbij het voortreffelijke boekje van Marsman over Herman Gorter uit 1937 over het hoofd en merkt de koninklijke weg, die Marsman naar Gorter gebaand heeft, niet op, doet dus een stap terug als hij nu nog de aestheten komt bijvallen in hun verwerping van Gorters socialistische poëzie. Ook Marsman noemde de invloed van de politieke ideologie op Gorters poëzie noodlottig, maar bewaarde

[p. 14]

desondanks voldoende gevoeligheid voor een sonnet als De dag gaat open als een gouden roos om het in zijn geheel te citeren. De ideologie kan blijkbaar óók inspireren tot sublieme poëzie. Op Calis' ‘Topkonferentie’ krijgt de dichter echter geen kans met zo'n sonnet op tafel te komen: hij wordt letterlijk aan een verhoor onderworpen en (heel wat hypokrieter dan ik hier met Calis doe) voor een ‘kritisch vuurpeloton’ gesleept en het ligt waarlijk niet aan commandant Calis dat er geen schot afgaat. Wel herwint in deze sfeer de dichter, overstelpt met beschuldigingen en de mond gesnoerd, iets van zijn heldendom. - Over Calis' mislukte aanslag op de Mei, dat ‘kulturele visitekaartje van elke ontwikkelde en onontwikkelde Nederlander’, slechts één opmerking: dat Calis in het door hem geciteerde, indrukwekkende en geinspireerd geschreven fragment uit de tweede zang jamben hoort dreunen en retoriek beeldspraak ziet overwoekeren (van retoriek gesproken!) rechtvaardigt mijn twijfel aan zijn talent als poëzielezer en bewijst dat dat talent in geen geval meer dan uiterst beperkt kan zijn.

Het resultaat van de kleine conferentie met Piet Calis kan nu in een hypothese worden gecommuniceerd: de experimentele poëzie-theorieën scherpen het oog niet voor de poëzie uit het verleden, integendeel, zij vormen een barrière die bijvoorbeeld Calis de toegang tot Gorter en Leopold versperde, ja, zij sluiten zelfs de mogelijkheid uit, bij vergissing tot juiste constateringen te komen. Deze stelling is in overeenstemming met de opvatting van een aan die van Calis vrijwel tegenovergestelde stroming in de moderne poëziekritiek die zich van theorieën en doctrines zoveel mogelijk onthoudt en teksten centraal stelt.