Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 9]

Mime, pantomime en imitatie
H. van den Bergh

In de maand juli heeft zich over onze vaderlandse toneelplanken een opmerkelijke vloed van mime en pantomime uitgestort, die een ongezochte gelegenheid geeft er eens bij stil te staan wat deze kunstvorm pretendeert en in feite verwezenlijkt. Het Holland Festival, zoals men weet immer er op uit artistieke hoogtepunten uit de hele wereld in een stille maand naar Nederland te lokken, heeft een mogelijkheid om Marceau te engageren versmaad, waardoor het particuliere impresariaat van J. van Doveren zich er voor heeft moeten spannen om de beroemde franse mime hier toch een twintigtal voorstellingen te laten geven, die toen samenvielen met een wél door het Holland Festival georganiseerde toernee van de ten enenmale onbekende piepjonge, Israëlische mimespeler Samy Molcho. In de tweede helft van de maand gaf toen nog de clowneske Dimitri, een Zwitserse artiest, een serie voorstellingen in het De la Martheater in Amsterdam onder auspiciën van Het Parool; en dit alles, terwijl men hier te lande, hoewel te weinig, toch ook nog vrij regelmatig gelegenheid heeft onze eigen pantomimespeler Rob van Reyn aan het werk te zien. Toch moeten we niet geloven dat er uit deze vloedgolf een werkelijk levende belangstelling in ons land voor de woordloze toneelvorm valt af te leiden, maar morele steun van het Holland Festival houdt natuurlijk altijd een zekere verkoopsgarantie in, evenals de beroemde buitenlandse naam van Marceau en gratis tromgeroffel in Het Parool voor Dimitri.

Ook in 1957 en '59 was Marceau in ons land en heeft toen - en terecht - gefrappeerd door zijn indrukwekkende technische perfectie en ook wel door de schoonheid van zijn zuivere bewegingsspel. Dit jaar was er bij een belangrijk deel van zijn publiek, dat hem opnieuw zag, een vage teleurstelling merkbaar, die voor een deel, zeker bij mij, valt te verklaren uit het tussentijdse idealiseren van de vorige ervaring. Een kunstenaar die inmiddels niet heel sterk gerijpt is, zal bij een herhaling gemakkelijk tegenvallen. Maar daar komt in Marceau's geval nog iets bij. In plaats van verfijnder was zijn optreden juist grover geworden, meer op het populaire succes gericht; ook was het minder duidelijk geworden wat hij eigenlijk wilde bereiken, en vond men minder lijn en stijl in zijn programma terug. We zijn in deze gedenkwaardige julimaand namelijk geconfronteerd met een staalkaart van de verschillende kanten, die men met de mime opkan en van deze mogelijkheden vond men de minst doorzichtige mengvormen juist in het programma van Marceau.

Waar de negentiende eeuwse, uiteraard alleen bij overlevering - en via J.L. Barrault uit Les enfants du Paradis - bekende Debureau nog voornamelijk een herkenbare bewegings-imitator schijnt te zijn geweest, daar heeft Etienne Decroux, leermeester van Barrault, Marceau, Molcho en Dimitri, in de eerste helft van deze eeuw gezocht naar een autonome uitdrukkingsvorm voor de mime, het ontwerpen van een abstracte bewegingskunst, verwant aan de dans, maar minder gericht op het fraaie lijnenspel van de uiterlijke vorm dan wel bedoeld om door middel van plastiek en mimiek het wezen van emoties en begrippen op te sporen. Het is bijvoorbeeld bekend hoe hard men bij Decroux moest (en tegenwoordig in Amerika, moet) werken tot men zijn eigen persoonlijke boom-mime had ontworpen, waarbij de eis gesteld werd niet zozeer een boom na te doen als wel de essentie van het boomzijn zo individueel mogelijk te beleven. Bij Decroux beginnen zich ook pas duidelijk de wegen van mime en pantomime te scheiden. De pantomime gaat zich dan toeleggen op het zonder requisieten imiteren van herkenbare handelingen, ook al treedt daar natuurlijk een zekere stilering en overdrijving bij op die deze kunstvorm al gauw de komische kant opdrijft, en de mime probeert zich een eigen vormentaal te scheppen om abstracte ideeën en gevoelens kenbaar te maken. Bij Dimitri, die voornamelijk optrad als muzikale clown en superieur gezichtentrekker, bleef het pantomimische deel van zijn programma nog beperkt tot het meest onvervalste nadoen: ‘Kijk, nou ben ik een kellner en die doen altijd zo.’ Bij Molcho troffen we datzelfde aan, maar al met een iets persoonlijker toets opgehangen aan een summier verhaaltje. Maar dit pantomime-element ging in Molcho's geval twee verschillende en duidelijk gescheiden gehouden kanten op. In een nummer als De Soldaat wordt gemikt op een zeer algemeen aanvaardbare, vaag-mensenvriendelijke boodschap van ‘wat zielig dat zo'n gewone jongen wordt gedwongen andere

[p. 10]

gewone jongens om hals te brengen’. Zoiets gaat er natuurlijk altijd goed in, maar opent geen nieuwe schokkende perspectieven op de menselijke samenleving. In nummers als De Vrijgezel en de Knoop daarentegen wordt duidelijk de humoristische kant op gewerkt. Molcho beeldt dan, in ietwat gechargeerde vorm, zonder requisieten, zeer alledaagse handelingen uit, die hun lachwekkende werking ontlenen aan het na enig raadwerk gezamelijk opgelucht herkennen van het vertrouwde patroon: ‘Kijk die sukkel kan de draad niet door de naald krijgen, haha!’ Ook in deze nummers kan Molcho uiteraard niet boven de allersimpelste anecdote uitkomen. Een vergelijking van speciaal dit laatste type nummer met het werk van Rob van Reyn valt bovendien sterk in het voordeel van onze landgenoot uit. Ten eerste omdat iedere beweging bij Van Reyn altijd feilloos te herkennen is, terwijl bij Molcho door een zeker gemis aan exactheid het publiek vaak gedwongen wordt tot een soort charadegezelschapsspel (Men hoort om zich heen: Wat heeft hij daar nou? Een mes?’ ‘Ach wel nee, een glas water!’). Ten tweede omdat Rob van Reyn zijn pantomimenummers tot veel genuanceerder stories uitwerkt, waarbij de ontspannen vrolijkheid niet alleen het gevolg is van het geheel moeiteloos volgen van de gebeurtenissen, maar ook doordat er tegelijkertijd een heilzame parodie of kritiek op dat gebeuren wordt geleverd. In zijn befaamde pannekoekennummer b.v. zien we eerst met grote nauwkeurigheid het beslag aanmaken en bakken door een bekwame huisvrouw, gevolgd door een mislukkende poging van het stuntelige mannetje, dat van Reyn's vaste tweede ik is, om hetzelfde te bereiken. Veel meer dan bij ‘De Vrijgezel en de Knoop’ groeit deze persiflerende imitatie werkelijk enigszins boven het incidentele grapje uit tot een gave bespotting van iedere vanzelfsprekendheid in het huishoudelijk gebeuren.

Wat een bezoek aan Samy Molcho's voorstelling dan toch nog de moeite waard maakte was alleen wanneer zijn optreden de



zuiver mimische kant opging. Dat was speciaal het geval in zijn openingsnummer waarbij hij alleen met zijn lichaam een abstract lijnenspel bedreef in een duidelijk narcistische verrukking over de schone mogelijkheden van het eigen lichaam, soms even aanleunende tegen de beeldhouwkunst of de dans, maar meestal een volstrekt zelfstandige vormentaal explorerende met wonderlijk-unieke golvende bewegingen van de armen in een volmaakt acrobatische beheersing van alle spieren. Ook in zijn slotnummer steeg zijn optreden nog even boven de pantomimische beperktheid uit en kwam het letterlijk van de grond door zijn uitbeelding van ‘het’ vliegen van een vogel. Hier werd naar mijn mening in de zin van Decroux de essentie van het begrip ‘vliegen’ aangeduid, wat een heel merkwaardige schoonheidssensatie opleverde. Ook in een dans met een shawl kwam Molcho een heel eind in de richting van een autonome bewegingskunst.

Maar het optreden van Marceau kwam bijna nergens op deze wijze tot een hogere vlucht. Wel viel weer de grote technische perfectie te genieten, waarmee hij vaak razendknappe persoons- en gelaatsverwisselingen realiseert. Maar voor wie zich nog zijn David en Goliath-transformatie herinnert van drie jaar geleden, was ditmaal zijn gevecht tussen een aapje en een jager-opgroot-wild daarvan toch maar een heel zwakke afspiegeling. Juist de uiterlijke gladheid van Marceau's optreden maakte het artificiële element erin zo opvallend. Wie in een rechtbankscène twaalf figuren tegelijk moet uitbeelden, kan dat wel knap doen, maar nooit verder komen dan een oppervlakkige typering. Bovendien ontkwam ook hij dit keer niet aan een wat nadrukkelijk poneren van allemanslevenswijsheden die niet veel meer inhoud hebben dan een doorsnee kalenderspreuk. Zoals in La Cage: ‘de mens kan zich moeilijk be-

[p. 11]

vrijden van de conventies waarin hij gevangen zit’ en in De Maskerfabrikant: ‘wie zich te vaak uitgeeft voor wat hij niet is, riskeert dat hij op den duur niet meer van die valse schijn los kan komen’. Marceau maakte daarbij ditmaal (tenminste bij de voorstelling die ik zag) een weinig geïnspireerde indruk, waardoor hij nog al eens een steek liet vallen, wat in deze kunst, die het juist van de grootste precisie in elk gebaar moet hebben, storend werkte, met name waar hij illustrerend optrad bij geluiden op een geluidsband en bij herhaling niet synchroon was.

Het kort na elkaar zien van deze serie solo-mimevoorstellingen, heeft in ieder geval weer klemmend de vraag doen opkomen of deze uitingsvorm wel ooit in staat zal zijn om een avond lang te boeien. Het is immers, hoe verschillend geaard de uitvoerenden ook mogen zijn, weer zonneklaar gebleken dat de beperking ligt in de mogelijkheden van de mime zelf. Het is immers niet voor niets dat men nagenoeg dezelfde scènetjes bij verschillende spelers ziet terugkeren, zonder dat er van plagiaat sprake hoeft te zijn (opstaan, wassen en aankleden; vrijen op een bankje; de kunstschilder; de rechtbank; de soldaat). Vaak doorziet men ook gemakkelijk hoe een heel nummer uit één bepaalde nabootsingstrouvaille moet zijn ontstaan: Het vliegernummer van Marceau bijvoorbeeld, waarvan de vierende bewegingen met het vliegertouw zich bijzonder goed lenen voor mimische uitbeelding. Bepaalde andere acties laten zich door deze kunstvorm dan juist weer niet uitdrukken, hoe groot de technische perfectie en lichaamsbeheersing ook zijn. Zo is het typerend dat in het chirurgienummer van Molcho er iemand met een zwaar voorwerp komt binnenstappen dat absoluut onherkenbaar blijkt tot het eindelijk op een stellage staat en er in gebladerd wordt zodat het publiek met een zucht van verlichting tot een groot boek kan concluderen. Het trucje dat Marceau in dit verband veelvuldig toepast om de omtrek van een attribuut met beide handen in de lucht te schetsen, blijft daarbij een, mimisch eigenlijk niet verdedigbaar, lapmiddeltje. En deze beperkingen die de vormen stellen hebben uiteraard ook hun uitwerking op de inhoud. Zodra er een iets ingewikkelder verhaaltje verteld moet worden is dat, zonder uitleg in het programma, niet meer te volgen. De draad van het Kain en Abel-nummer van Samy Molcho kon men dank zij enige bijbelse bekendheid met het gegeven, met moeite vasthouden, maar de Japanse legende die Marceau vertelt over een misdadiger die achter een scherm wordt doorstoken door een politieagent maar zich dan toch niet verraadt, is mij volkomen ontgaan omdat ik het verklarende inlegvelletje uit mijn programma was verloren.

Of de mime ooit tot een volwaardige uitdrukkingsvorm zal uitgroeien naast ballet of toneel lijkt mij daarom zowel door de beperktheid van haar onderwerpen als door de ontoereikendheid van haar middelen, hoogst twijfelachtig. Want al moeten we ons voor ogen houden dat de gedachten en ideeën die door de mimekunstenaar worden geuit zijn eigen denkbeelden zijn via zelfgevonden expressiemiddelen op ons overgebracht, in tegenstelling tot wat er doorgaans in de dans of op het toneel gebeurt, dan stellen we toch ook vast dat van de Grote Wijsheid en Mensenkennis van Marceau, waar de impresario het in zijn programmawoordje over heeft, in ieder geval in zijn kunst niet veel kan blijken.

Dat er desalniettemin rondom Marceau's optreden een sfeer van mallotige extase hing, die zich zelfs uitte in uitzinnige ovaties voor Pierre Verry die de bordjes met de titels onbewegelijk mocht vasthouden, spreekt voor het kritiekloze Amsterdamse publiek langzamerhand vanzelf. We mogen dan al constateren dat Marceau's vakbeheersing een enkele maal leidt tot topprestaties waarmee hij zijn collega's overtreft (zijn koorddanser, de twee visies die de advocaat en de officier op het gepleegde misdrijf geven) dat blijven dan toch incidentele stunts, terwijl in het algemeen noch zijn humor, noch zijn filosofietjes, noch de gewekte ontroering boven huishoudkwaliteit uitstijgen.

Voor onze landgenoot Rob van Reyn, die Marceau, Molcho en Dimitri op het punt van de parodistische pantomime veruit overtreft, moet het overtrokken enthousiasme voor deze gastvoorstellingen des te irriterender zijn omdat hijzelf, ondanks een groeiende belangstelling, voor zijn kunstvorm nog steeds geen adequate erkenning vindt.