Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 11]

De derde positie
J.J.D. Rijk

J.B. Charles: Van het kleine koude front (De Bezige Bij) en De vrouw van Jupiter (Bert Bakker-Daamen).

De kritici van de statusquo beschouwen zichzelf als het zout der aarde, maar de kritikasters doen dat ook. En de goegemeente van het grootste gelijk scheert allen dan ook over één kam en noemt hen zonder onderscheid ontevreden, rancuneus, deloyaal of, in politiek opzicht, onbetrouwbaar. Niet de willekeur in dit etiketteren is funest, maar de scherpte van het oordeel dat geen meningsverschil meer accepteert. Zolang men in Nederland een gesprek over de atoombom liever ontloopt dan voert en een overigens weinig mededeelzame heer als Luns genoeg argumentatie put uit het woord onnationaal, zolang moeten we de slagzinnen over het individualisme van de Nederlander maar liever inslikken. In deze schijnbaar lauwe tijd van eensgezinde opmars naar de koelkast zijn wij, onder de constante verre dreiging, akelig conformistisch. Wie niet voor is, is tegen en vraagtekens kunnen niet geplaatst worden. Wie wel fel maar niet in zwart-wit wil tekenen hoort bij de vijand, en wie problemen stelt zonder ze te kunnen oplossen is gevaarlijk en ondermijnt het moreel.

Ook J.B. Charles wijst in zijn Van het kleine koude front op deze onverbiddelijke stemming van insinueren en nawijzen, en hij blijkt er ook in meer dan één opzicht het slachtoffer van te zijn. Hij zoekt de oorzaak echter niet in de spanning tussen oost en west maar in de periode '40-'45, zoals hij bijna alles op de tweede wereldoorlog terugvoert - daarover zullen we het nog hebben. Vastgesteld moet eerst worden dat, wat er nu ook eerder was, conformisme of kritiek, kip of ei, deze onverbiddelijkheid de kritici verleidt zich met gelijke wapens te gaan verdedigen tegen de ‘anderen’ die hen met de kritikasters op één hoop willen gooien. Dat maakt de kritiek minder zinvol. Charles ontkomt daar niet geheel aan, en ook in die zin is hij slachtoffer van het nawijzen.

We moeten dus de kritici blijven onderscheiden van de kritikasters; van argumenten kan men niets dan goeds verwachten. Het is ook beter met de derdeweggers te spreken dan hen te isoleren - maar de vraag is of zij dit wel wensen. Het boek van Charles, die nu eenmaal als een exponent van die groep geldt, maakt een onderzoek van de argumenten mogelijk. Van het kleine koude front is dan wel geen traktaat, het is een politiek boek en het zou onjuist zijn het af te doen naar aesthetische maatstaven, zoals Van Eeden de Havelaar en vele bladen Volg het spoor terug mishandeld hebben.

Charles is, hij stelt het herhaalde malen, geen communist, is het nooit geweest, en zal het op grond van zijn levensbeschouwing nooit kunnen worden. De nadruk waarmee hij het zegt is gericht tegen de verdachtmakingen, want hij zegt óók uitdrukkelijk dat hij zich wel ‘goede’ communisten kan indenken. ‘Het kommunisme heeft als principeel anti-fascisme (avant la lettre) een edele oorsprong, maar de strijdmethoden van het kommunisme verschillen in de praktijk weinig van die der fascisten’. En: ‘Ik hoop dat het kommunisme meer chinezen levensgeluk zal geven dan er vroeger dit geluk deelachtig konden worden. Ik hoop ook dat alle chinezen die bezig zijn Tibet te onderwerpen daar doodvriezen’.

Dat brengt ons meteen naar het ‘verwijt’ van pacifisme dat tegen Charles is ingebracht. Een pacifist is hij zeker niet; alleen al daarom niet omdat hij meent ‘dat alle praktische fascisme moet worden uitgeroeid’. Het complex Charles is complex. Een humaan criminoloog, die bepaald niet halfzacht is maar zich verzet tegen levenslang op dezelfde gronden als tegen de doodstraf, schrijft onder pseudoniem weemoedige gedichten en polemiseert, onder hetzelfde pseudoniem, met mokerslagen. Afkeer van oorlog gaat op zijn kleine koude front niet gepaard met pacifisme, maar met een felle agressie. Een kroeg waarvan het interieur hem niet bevalt is ‘een tent om een stengun in te laten afgaan’; hiermee wil ik niets insinueren want zelf heb ik regelmatig de neiging een baksteen door de etalage te gooien van zaken waar modieuze en valse negentiende eeuwse stoeltjes verkocht worden, maar het lijkt me niet de toon voor een argument. Speidel verdient vanwege zijn verleden niet de dood maar een buikschot, niet minder. Men krijgt de indruk dat deze felheid nog meer tegen ‘de anderen’ gericht is dan tegen de Speidels, iets waarin men gesterkt wordt na lezing van Charles' eerste roman De vrouw van Jupiter. Het zijn incidentele voorbeelden van de agressie waarmee hij het fascisme

[p. 12]

te lijf gaat, een verhouding waarop Charles zijn hele politieke stellingname baseert, en meer dan dat. Het zijn ook voorbeelden van de neiging hard terug te schreeuwen.

Het fascisme dat Charles bestrijdt is niet beperkt tot dat van Mussolini. Het is het fascisme avant la lettre, dat in alle tijden gekenmerkt wordt door ‘a. de verheugenis in gewelddadige machtsuitoefening; b. ter bevestiging of verovering van een materiële positie boven anderen; c. welke anderen per definitie inferieur heten aan de soort of de familie van de “superieure held”’. Het is een omschrijving van het kwaad, geperst in één woord, en daarom zijn goede fascisten per definitie ondenkbaar - maar het lijkt me niet de omschrijving van alle kwaad. Charles wijst vanuit deze definitie meteen op de correlatie tussen agressie en kapitalisme, maar laat men in faktor b het materiële element weg, dan is het mogelijk om eventueel te wijzen op de verbinding tussen bekeringsdrang en heerszucht, die geen haar beter is, ook niet in uitgangspunt. Maar Charles is geneigd in de eerste plaats de fouten in het eigen kamp te zien en fascisme komt in het oosten niet voor, hoewel, zoals gezegd, ook volgens Charles de strijdmethoden bar weinig verschillen. Communisten zijn principiële anti-fascisten, maar ‘in het bevrijdende zuiveringszout van de idealistische vernieuwers blijkt dezelfde agressiviteit te zitten als in de champagne van de empirebuilders van de haneverenjonkers’.

Leidt deze kritiek van iemand die geen communist is en geen pacifist, die zuiveringszout bedorven vindt en het kapitalisme agressief, nu tot neutralisme? Neen, zegt Charles, want dat is de kool en de geit sparen en ik houd juist niet van rotte kool en stinkende geiten. En hier beginnen de moeilijkheden. Want dit anti-neutralisme leidt Charles de derde weg op, of, zoals hij het zelf noemt, tot het innemen van een derde positie ‘aan beide tegenstanders tegengesteld’. Wij weten dus waar hij staat



en kunnen van zijn kritiek kennisnemen. In zijn positie gebruikt hij die kritiek echter niet alleen om ons op onze fouten te wijzen ter verbetering, maar ook om de fouten van de andere partij te evenaren. Dat is dan geen neutralisme, maar het is iets anders dan eensgezindheid. Het lijkt me ook een verschil ten opzichte van Volg het spoor terug, waar Charles binnen het eigen kamp probeerde te zuiveren, een werkzaamheid die hij met dezelfde woede nu op zijn koude front blijft beoefenen, maar die vertroebeld wordt door de situatie oost-west. De zuivering wordt gebruikt voor de vertroebeling, maar Charles ziet dit precies andersom, Er komt een derde oorlog, zo redeneert hij, en die staat in lijnrechte relatie met de tweede - wie dat niet wil inzien is dom of kwaadwillig of beide. En die oorlog komt door het fascistische gevaar in de Bondsrepubliek, dat zich dan alsnog schijnbaar zal kunnen rechtvaardigen; de generaals van Hitler in de Nato, de Sonnemannen en de Fränkels en iedereen die in het westen dit bondgenootschap tegen de Russen steunt.

De waakzaamheid van Charles levert felle opstellen of, waarvan het vonnis over het katholieke Nederlandse soldatenblad Salvo, getiteld ‘Thanatische zinnelijkheid’ een meesterstuk is. Systematisch wordt optreden en rechtvaardiging van figuren als Badings, Stuiveling, Hirschfeld ontrafeld.

Maar zodra de zuivering gebruikt wordt ter adstructie van zijn idee dat het westen de oorlog zal beginnen, overheerst het standpunt de argumentatie. Het Duitse gevaar is: de ontvankelijkheid voor militarisme en nationalisme, en dat is een essentiële dreiging. De Oostduitse en Russische angst daarvoor is ook essentieel, het communisme in Oost-Duitsland is een reactie op oud- en neonazisme. Dat zal het oordeel van de vluchtelingen en de mensen van de 17e juni ook wel zijn. Adenauer moet verdacht gemaakt worden, want hij is de representant van Duitsland = West-Duitsland = een fascisme: ‘formeer mij vandaag nog een representatieve groep van de vijanden van het verzet, hen die zich “bovengrondse verzetters” noemen, ik voorspel dat 95% daarvan Adenauer liefheeft’. En: Pieck's presidentschap heeft evenveel te maken met het feit dat hij verbannen werd als Adenauers positie met het feit dat hij niet verbannen werd. Ondanks de smerige insinuaties van A. tegen Brandt is dit onwaar, evenmin als Pieck president werd ómdat hij verbannen is: alleen een communist wordt nu eenmaal president van de oostzone.

[p. 13]

Hoe nuttig het is dat er voortdurend gehamerd wordt op het nazi-gevaar in Duitsland en elders bewijst o.a. de zaak Fränkel; hoe onjuist het is om de Bondsrepubliek met nazi's te vereenzelvigen bewijst ondanks alles wat beter moet, o.a. ook het (late) optreden tegen Fränkel. Het recht dat Charles blijft eisen uit naam van de drijfveren van de oorlog tegen het fascisme wordt beïnvloed door zijn positiekiezen. In Oost-Duitsland hebben de mensen die de moeite waard lijken altijd al in een



concentratiekamp gezeten, ‘terwijl in west de meeste mensen die men ontmoet koncentratiekampen meegebouwd, meevolgestouwd of meebewaakt hebben’. En hoewel Charles zegt dat men bij Duitsers nooit zeker is hoe ze morgen zullen zijn, en tevens wijst op het ontstellend aantal politieke gevangenen in het oosten die alleen maar nietcommunistisch zijn, moet men toch stellen dat dit soort kritiek door de kromme argumentaties niet de zuivering alleen tot doel heeft.

Dat in Oost-Duitsland alleen (communistische) tegenstanders en slachtoffers van het nazisme naar voren geschoven worden, bewijst niet: a. dat de overige Oostduitsers communist zijn of anti-nazi, b. dat de Westduitsers bij exclusiviteit de gevaarlijke Duitsers zijn, c. dat de Westduitsers zonder uitzondering gevaarlijk zijn. Maar in Charles' redeneringen moet de kritiek op het westen die op het oosten evenaren. Een kras staaltje is het volgende. Op een feestje in Oost-Berlijn ontmoet hij ‘enkele kinderlijke en enkele sympathieke mensen’, en ‘later, bij mijn eksploraties in de Westrepubliek blijkt de verhouding daar zeker niet gunstiger. Eerder andersom. Dat maakt de zaak nu juist zo gekompliceerd’. Inderdaad, het omgekeerde van enkele en enkele is bijzonder gecompliceerd. En dat alles omdat schijnbaar ‘de Duitsers’ in de Bondsrepubliek wonen, en er slechts éénmaal een goed woord afkan voor de socialistische partij daar, net of ze er niet zijn.

De huidige spanningen zijn dus het gevolg van de Duitse agressiviteit. Er komt een derde oorlog, om Berlijn. ‘De duitsers van het westen zullen die van het oosten snel en genadeloos aanpakken, om nadat de kommunisten die Hitler zolang overleefd hebben weer naar de koncentratiekampen verhuisd zijn, de grens met Polen uit te wissen en de Oekraïne te veroveren.’ Die krachten zijn er en de kritische zuiveraars moeten de wereld erover blijven verontrusten; maar het perspektief van deze beschouwingen is te eenzijdig vanuit het fascistische, ofwel Duitse, gevaar.

Het bekende historische, en waarschijnlijk wel reële, argument van de Russische angst voor Westeuropese invallen komt ter sprake, maar Charles vermeldt de al eeuwenoude ‘defensieve’ gebiedsuitbreidingen naar het westen en het zuiden niet: van die kant dreigt geen oorlog, er zijn geen fascisten die zich willen revancheren. De scheiding van Duitsland: de twee (!) naijverige goden ‘staan erop, dat deze grens getrokken blijft en taboe’. Erop staan of er niets tegen kunnen, willen, doen is een heel verschil. ‘Het tekent de Nato’, dat er Speidels in zitten, en ‘een Nato die het van deze meneren hebben moet behoort al zijn veldslagen te verliezen’. Een zeker Russischkommunistisch kolonialisme constateert Charles eveneens, en hij vindt dat het ook één keer weer afgelopen moet zijn, maar niet voordat garanties aanwezig zijn dat de geschiedenis zich niet zal herhalen. (Die van de Hongaarse en Bulgaarse steun aan Hitler's overval op de Sovjet-Unie).

Men kan met vele van Charles' standpunten meegaan, maar meestal niet met het doel waarvoor ze gebruikt worden: de derde positie. Daartoe dwingt ook geen enkele logica, en het is niet ons belang. Men kan het echter niet eens zijn met zijn generaliserende haat tegen de Duitsers, die hij weliswaar ontkent maar die toch naar boven komt. Wie leest ‘Wij zullen de duitsers straks hebben toegestaan, ge-

[p. 14]

holpen en gedwongen zich weer te bewapenen, ook met atoombommen, en spoedig genoeg daarop zullen zij ons dwingen met hen het oosten te veroveren’, weet dat hier alle duitsers potentiële fascisten genoemd worden, evenals in opmerkingen als ‘het land van de Vernichtungslager’, en de uitspraak dat vreedzame mensen geen onuitsprekelijke woorden uitvinden, en dat ze dus wel weer eens de wereld zullen veroveren. Het heeft geen zin te generaliseren, en het is irritant het duitse gevaar, dat er is, opeens weer aan deze kant van de Elbe gelokaliseerd te vinden. Het verheldert niets, de wereld te verdelen in socialisme en conservatiusme, met de restrictie dat goede conservatieven dan socialisten mogen heten. Charles hecht met dergelijke etiketteringen ook teveel aan het ‘gelijk’ van woorden.

Het is mogelijk dat Charles' doordrijven van zijn standpunten met behulp van desnoods de vreemdste sprongen het gevolg is van de conformistische druk van de gelijkhebbers, of van de weerstand van hen die in de oorlog niet hetzelfde deden als hij en die hem dit blijven nadragen. Het is mogelijk, maar het is een speculatie. Het is ook een speculatie om ter verklaring af te gaan op gegevens uit zijn eerste roman De vrouw van Jupiter (in een mooie uitvoering, alweer van Schrofer, bij Bert Bakker verschenen, aan wie Van het kleine koude front is opgedragen.)

Voor het complex-Charles lijkt het aangewezen medium inderdaad een roman, waarin de dichter, de verteller, de polemist en de essayist misschien kunnen samengaan. Of bestaat de één bij de gratie van een correctie van de ander? In dit boek is de synthese in ieder geval nog niet te vinden. Het is het verhaal van Pieter Elborg, die in het begin van de oorlog als onzekere, agressieve jongeman in het verzet gaat, erin rijpt en na de oorlog van de kaart raakt. Zijn agressiviteit, en de beslistheid waarmee hij de keus doet, schijnt niet alleen gericht op het kwaad en de vijand die hij bestrijdt, maar ook tegen zijn omgeving waarin hij een vreemde is: kind van een arme, wat charlataneske vader die in een gezeten familie is ingetrouwd. Allicht is - voor de onwelwillende lezer van Charles' roman of dit stuk - daarmee de waarde van de keuze zelf niet aangetast: de N.S.B. bleek een ideaal toevluchtsoord voor hen die de keuze deden zichzelf te corrumperen. Over dit persoonlijk aspect worden we aan het slot van de roman ingelicht; het is de angst, het gebrek aan geborgenheid die voor Elborg in de periode van het verzet zijn opgeheven. Toen wist hij bij wie hij hoorde en waarvoor hij vocht. Voordien en nadien is er de leegte. Het is een roman die ik met veel verwachting greep maar die helaas danig teleurstelt omdat men over de psychologie en de motieven van Elborg niet veel meer te weten komt dan wat boven werd gezegd, en vooral omdat dit niet in het verhaal is opgenomen, maar als mededeling wordt gebracht. De veelbelovende aanzet - een jachtpartij die het slot van Elborg's onzekere periode markeert - wordt gevolgd door een fragment uit het verzetswerk, waaruit noch blijkt wat hij er eigenlijk doet, noch waarom hij veranderd is. Men houdt dus een verhaal over, boeiend geschreven, maar compositorisch niet benut. En ook in de volgende episodes in Londen wordt niet verduidelijkt hoe we Elborg moeten zien, en hoe bijvoorbeeld het Griekse animeermeisje Joy zijn nichtje heeft verdrongen. Zijn tot zover de fragmenten dan in ieder geval nog spannend, zij het dat de functionele verbinding door psychologische of ideële motieven ontbreekt, de periode die Elborg in Amerika doorbrengt is ook niet meer spannend te noemen; en de gelegenheid om de touwtjes aan elkaar te knopen en conclusies te trekken ontneemt Charles aan Elborg door hem bij zijn terugkomst in Europa in zee te laten werpen door een landverrader die hem eens zijn leven had gered. Ik kreeg tijdens het lezen de indruk dat Charles uit bescheidenheid, misschien te verklaren uit zijn persoonlijke betrekkingen tot de hoofdfiguur, veel te raden liet en zijn toevlucht nam tot een psychologisch ‘understatement’. Het is jammer, want er blijft teveel onzekerheid, maar het suggereert naast de angst en de agressie toch een even sympathieke wens naar begrip en onmogelijke sereniteit die ook uit sommige van zijn gedichten bekend is. Zuiveraar, dichter, polemist: vanuit deze spanningen zal Charles ons nog vaak te verrassen hebben. Maar het is zaak zich niet te laten verrassen vanuit de derde positie die hij nu inneemt.