Hollands Weekblad. Jaargang 4

Pilkington, de ruimte en het vaderland
H. Schaafsma

Wat is belangrijker: het experiment met de Telstar of het rapport van de commissie-Pilkington over de toekomst van de omroep in Groot-Brittannië? De vraag lijkt dwaas voor wie meent dat de lancering van de communicatiesatelliet de weg naar ‘wereldvisie’ heeft geopend en dat de adviezen van sir Harry en zijn commissieleden uitsluitend voor de Britse ontwikkeling van betekenis zijn. Toch is het niet merkwaardig dat zowel het rapport-Pilkington als de Telstar niet alleen in de Britse maar ook in de Europese continentale bladen voorpaginanieuws zijn geweest.

Arts gaf aan zijn beschouwing over Pilkington, waarmee het zijn 877ste nummer opende, als motto en titel: ‘Il faut mépriser le public’. Raymond de Becker besloot zijn van bewondering stralende halve kolom als volgt: ‘Dans le perspective occidentale, nous l'avons dit, la “culture des masses” passe par le chemin de la démassification. Un document que nos responsables français devraient méditer!’

Nummer 888 van hetzelfde weekblad opende met een stuk over de Telstar, met de voor de wereldvisionairen wat ontgoochelende titel ‘Le satellite de Pleumeur-Bodou’ (vestigingsplaats van het Franse ontvangstation) en een citaat uit Le Monde als inleiding: ‘Le jour n'est plus loin où l'on pourra capter des images émises en n'importe quel point du globe’.

Deze voorspelling is niet voor bestrijding vatbaar zolang men het ‘on’ strikt onpersoonlijk opvat en vooral niet denkt dat het weldra voor iedere televisiebezitter, waar ook ter wereld, mogelijk zal zijn de door ieder willekeurig televisiestation uitgezonden programma's naar individuele voorkeur te ontvangen. De schakel van de uiterst kostbare ontvangstations, waarvan het in welvaart badende Europa er zich nu al drie - die in Frankrijk en Engeland zijn klaar, aan dat in de Duitse bondsrepubliek wordt hard gewerkt - veroorlooft, is voor deze ontvangst onontbeerlijk. Er zal dus steeds sprake zijn van een vóórkeuze door centrale instanties (zoals, voor West-Europa, de Europese Radio Unie).

Dit is kenmerkend voor alle massacommunicatie, en voor de radio- en televisieomroep in het bijzonder: de keuze door weinigen voor velen. Het ligt voor de hand, dat de commissie-Pilkington, die moest adviseren over onder meer de toewijzing van twee nieuwe televisiekanalen en over die van nieuwe zendfrequenties ten behoeve van locale en regionale programma's voor de radio-omroep, zich mede met dit kernprobleem heeft bezig gehouden. Dat zij er tenslotte zo weinig origineels over heeft weten te zeggen is teleurstellend, juist omdat haar een unieke kans was gegeven en omdat Groot-Brittannië op omroepgebied altijd vooraan heeft gestaan en in vele opzichten als maatgevend mocht worden beschouwd voor wat, gezien de beperkingen en de technologische mogelijkheden, bereikbaar is.

Met de technologische perspectieven, die veel ruimer zijn dan toen twaalf jaar geleden de commissie-Beveridge haar rapport uit-

[p. 5]

bracht, is door Pilkington c.s. nauwelijks gerekend. Het door De Becker met zoveel duidelijke instemming neergeschreven ‘men moet het publiek verachten’ geeft inderdaad de strekking weer van het nieuwe rapport. Maar dit heeft J.W. Reith al vastgesteld toen hij nog geen pair maar directeur-generaal van de B.B.C. was. Toén met veel meer recht dan nu: omdat de zendmogelijkheden zo beperkt waren en uitzending van drie radioprogramma's gelijktijdig het optimum leek dat bereikt kon worden. Nu heeft alleen de B.B.C. al plannen klaar voor zestig regionale programma's.

De econoom Alan Day heeft eerst in Contrast, het nieuwe aan televisie gewijde kwartaalschrift van het British Film Institute, en later in The Observer berekend dat zes of zeven televisieprogramma's niet slechts technisch maar ook economisch heel goed mogelijk, bovendien uit een oogpunt van voorziening in behoeften aan veelzijdige culturele consumptie, informatie en educatie gewenst zijn.

Deze verruiming van de zendmogelijkheden is voorshands waarschijnlijk van grotere betekenis dan de vergroting van de afstand waarover televisiebeelden rechtstreeks uitgezonden en ontvangen kunnen worden die door de communicatiesatellieten wordt geboden. Tijdsverschillen en andere factoren maken de waarde van de rechtstreekse transatlantische programmarelayering relatief.

Het rapport-Pilkington is duidelijk het rapport van ‘verlichte’ staatsburgers die het goed voorhebben met hun medeburgers, wier geestelijk welzijn hun ter harte gaat. Zij hebben van huisvrouwenverenigingen en kerkbesturen, van bisschoppen en jeugdleiders, van onderwijzers en volksontwikkelaars bijzonder veel kwaads gehoord over de kwalijke invloed van commerciële televisie vooral. Dat over die invloed wetenschappelijk nog vrijwel niets vaststaat hoefde hun niet te interesseren. Zij waren geroepen tot rapporteren, niet tot wetenschappelijke research. De verantwoordelijkheid moet hun zwaar hebben gewogen. Maar met een besef van verantwoordelijkheid, hoe onontbeerlijk het moge zijn, alléén komt men er niet als men nieuwe wegen moet zoeken voor het gebruik van de radio- en televisie-omroep. Het leidt licht tot het kortzichtig paternalisme van de klassieke highbrow, die het ‘volk’ wil vormen en ontwikkelen volgens zijn normen en vanuit zijn door overlevering en traditie bepaald cultuurbesef.

Eén man zat er in de commissie die veel over populaire cultuur en massacultuur heeft



gedacht en geschreven, Richard Hoggart. Men mag aannemen dat hij een belangrijk aandeel heeft gehad in de formulering van de algemene beschouwingen van de commisie, waarin o.m. wordt gezegd: ‘No one can say he is giving the public what it wants, unless the public knows the whole range of possibilities which television can offer, and, from this range, chooses what it wants to see. For a choice is only free if the field of choice is not unnecessarily restricted.’

Dat is waar. Juist daarom is het zo jammer dat de commissie de mogelijkheden om ‘the field of choice’ werkelijk te verruimen niet heeft onderzocht.

De B.B.C. verricht nog altijd voortreffelijk werk. Het haar inmiddels door de regering toegezegde tweede programma lijkt welverdiend. Binnen deze B.B.C. is er meer ruimte tot competitie tussen productieteams en creatieve medewerkers dan binnen bijvoorbeeld de ‘gezamenlijkheid’ van het Nederlandse omroepbestel. Dit neemt niet weg dat elk monopolie op het terrein van publiciteit en cultuur levensgrote gevaren in zich bergt. Oók het verkapte monopolie van een aantal samenwerkende ‘onafhankelijke’ programmamaatschappijen (of ‘vrije’ omroepverenigingen).

De ether is openbaar. De zendmogelijkheden zullen wel altijd beperkt blijven, zij zijn niettemin de laatste jaren in principe aanzienlijk verruimd, zullen nog ruimer worden. De technologische ontwikkeling houdt met de wensen en vrezen van brave cultuurconservatoren nu eenmaal geen rekening. Op basis van dit dubbele gegeven - het openbare karakter van de ether; de relatieve beperktheid van de gebruiksmogelijkheden - moet een ‘philosophy of masscommunications by air’ te funderen zijn. Dat de commissie-Pilkington hierin niet is geslaagd, mag haar nauwelijks worden kwalijk genomen. Zij was daarvoor niet toegerust en ingesteld. Het blijft niettemin jammer dat zij ‘pay-television’ (het systeem van betaling per programma door de con-

[p. 6]

sument, dat in principe geenszins van een op winst berekende commerciële exploitatie afhankelijk is) en een afzonderlijk educatief televisienet, dat in menigvuldige behoeften zou kunnen voorzien, zonder meer heeft afgewezen, zoals zij het perspectief van locale radio-uitzendingen onvoldoende heeft onderzocht. (In dit opzicht heeft men bij de B.B.C. al veel verder gedacht. Maar daar is men er dan ook niet van uitgegaan dat eerst een min of meer ‘massale’ behoefte gebleken zou moeten zijn. In het algemeen kan men zeggen dat radio en televisie veeleer nieuwe behoeften gecreëerd dan in bewust ervaren behoeften voorzien hebben).

Niettemin is het voorstel van Pilkington om zowel de exploitatie van de televisiereclame als het programmabeleid op te dragen aan de Independent Television Authority, die nu louter technisch beheersen controle-orgaan is, interessant. Maar niemand verwacht serieus dat de Britse regering dit enig spectaculaire onderdeel van het advies zal opvolgen. De programmamaatschappijen, formeel onafhankelijk maar met een sterke onderlinge afhankelijkheid die zich uit zowel in de bepaling van het beleid door enkele tycoons als in het doorverkopen van elkanders producties (‘networking’), zijn een te sterke economische macht geworden. Er zijn ook teveel belanghebbenden. In de functie die Pilkington hun toedenkt zouden de maatschappijen ‘degraderen’ tot werkelijk onafhankelijke produktiegroepen, toeleveringsbedrijven met zeer beperkte winstmogelijkheden.

Voor een tweede Nederlandse televisieprogramma zou een aanpassing van dit voorstel aan de Nederlandse omstandigheden stellig aantrekkelijk zijn: een centraal beheers- en beleidsorgaan, onafhankelijk van de overheid, dat opdrachten verstrekt aan vrije, niet van eigen reclame-inkomsten afhankelijk produktieteams, waarvan tevens initiatieven verwacht mogen worden. Uit de blijde reacties van de Nederlandse omroepleiders op het rapport-Pilkington valt niet te constateren of zij deze mogelijkheid hebben doorzien. Het zal wel niet. Van vermogen of zelfs de wil tot vooruitdenken hebben zij tot dusver weinig blijk gegeven. Ontstellend zijn, de laatste weken, de opmerkingen van enkelen hunner over de hoopgevende plannen van het comité Derde Programma. Dat jonkheer Roëll er weinig van zou begrijpen en zich alleen maar gegriefd zou gevoelen door het gegebrek aan kennis van het nobele streven van de A.V.R.O. waarvan professor Rooy c.s. blijk heeft gegeven was te verwachten. Veel bonter heeft de heer Broeksz van de Vara het gemaakt in zijn discussie met Gomperts, waarvan het voorlopig sluitstuk werd gepubliceerd in Het Parool van 14 juli. Onder het schone motto ‘cultuur voor het gehele volk’ - ‘hoog beginsel, dat voor de oorlog door tienduizenden en thans door honderdduizenden Varaleden wordt beleden’ -heeft hij niet alleen categorisch verklaard dat een derde programma naar het voorbeeld van het Britse third programme cultureel isolement in de hand werkt, maar ook dat het een typisch ‘liberaal’ idee zou zijn. Het alternatief: drie radioprogramma's, alle afgestemd op het ‘gehele volk’, waarvan het derde dan een heel klein beetje ‘cultureler’ mag wezen. Maar nog altijd zo cultureel als de heer Broeksz en de zijnen vinden dat door de beugel kan. Gelijkschakeling die niets met democratie of socialisme van doen heeft en waarbij de ‘schakelaars’ zich niet behoeven af te vragen: ‘Wie zijn wij, dat wij dit mogen doen?’

Toen er nog slechts twee radioprogramma's mogelijk waren, die op een alles met krentenwegersconsciëntie en niets met cultuur of vrijheid van meningsuiting uitstaande hebbende manier tussen vier à vijf - voor de oorlog kwamen er nog een paar dappere kleinen bij - omroepclubs verdeeld moesten worden, leek zo'n conservatieve redenering nog op te gaan. Inmiddels heeft de ervaring geleerd dat er naar ‘serieuze muziek’ en bijvoorbeeld wetenschappelijke causerieën of literair belangrijke luisterspelen niet meer geluisterd wordt wanneer ze in een ‘algemeen programma’ dan wanneer ze in een ‘derde programma’ worden uitgezonden. Wel is het zo dat de mensen die de ‘algemene programma's’ samenstellen daaruit bijvoorbeeld moderne muziek of avantgardistische luisterspelen dan wel luisterspelen die bepaalde bevolkingsgroepen eventueel aanstoot zouden kunnen geven, dan wel discussies tussen politieke tegenstanders, zorgvuldig (moeten) weren om het ‘algemene’ karakter, het nobel beginsel (‘cultuur voor het ganse volk’) te handhaven. In een volgens andere normen geredigeerd derde programma, dat zich richt tot een nu verwaarloosde groep radioretribuanten, zou zulks niet nodig zijn. Op de vele andere voordelen, ook voor de omroep zelf (die slechts experimenterend verder kan komen) heb ik eerder gewezen. Ontroerend was de verwijzing van jonkheer Röell, in de jaarvergadering van de A.V.R.O., naar de uitzending van een recital door Joan Sutherland als voorbeeld van hoog cultureel streven. De zangeres

[p. 7]

is weken tevoren in de A.V.R.O.-uitzendingen, tussen bridgedrives, studiotochten en wat dies meer zij aan propagandistische troeven, als een diva geafficheerd.

Uit de jongste gegevens van de B.B.C. Audience Research blijkt, dat de Britse televisiekijker gemiddeld tussen 6 en 11 uur 's avonds nog slechts 0,6 uur per week naar de radio luistert. Ook te onzent zal de aan radio luisteren bestede zendtijd in de avonduren steeds verder teruglopen. Nu al zal het publiek bij tal van concerten en lezingen beneden de 60.000 liggen. (Het C.B.S.-rapport Televisie en vrijetijdsbesteding zal hierover nader uitsluitsel kunnen geven). En die 60.000 is precies de ene procent waarvoor een derde programma, mag men verwachten, interessant zal zijn.

(Over het probleem Veronica wil ik kort zijn in dit verband: de populariteit van deze zender is mede te danken, c.q. te wijten, aan de behoefte aan commerciële amusementsmuziek die door de omroepverenigingen in hun eigen programma's is gecreëerd. Alle reden voor hen dus om een ‘Light Programme’ te overwegen. Waarvoor dan de onderlinge verdeling van de zendtijd over beide bestaande programma's ingrijpend gewijzigd zou moeten worden.)

Overigens kan ook van de O.T.E.M.-heren worden gezegd dat zij weinig behoefte hebben aan vooruitdenken en tevreden lijken te zijn met handhaving van de status-quo aan de fronten. Een rapport als dat van professor Van Panhuys over Het verdrag van Rome, de reclame en de commerciële televisie kan voor de jurist interessante lectuur zijn. Voorlopig vind ik het belangrijker, na te gaan hoe werkelijke vrijheid van meningsuiting en van individuele creativiteit (ergo van individuele keuze - le chemin de la ‘démassification’ van Raymond de Becker) in radio en televisie tot stand kan worden gebracht, dan te vernemen dat uitzending van reclameboodschappen in beginsel ook onder de in artikel 10 van het Verdrag van Rome gegarandeerde vrijheid van meningsuiting valt. De principiële vraag is, dacht ik, niet meer of de ether ook voor het maken van reclame gebruikt mag worden (dat wordt-ie in Nederland al lang voor het soort reclame dat, vaak eufemistisch, propaganda heet), maar of de ‘publieke’ ether door particulieren gebruikt mag worden om winst te maken. Een ten goede laten komen van de reclamewinsten aan wat ik globaal de programmaverzorging zou willen noemen lijkt mij redelijk. Uit de reclame-opbrengsten zouden onafhankelijke produktiegroepen - journalistieke en artistieke ‘toeleveringsbedrijven’ - gehonoreerd kunnen worden. Wellicht zou er geld overblijven voor sociaal-wetenschappelijk onderzoek, voor programmatische experimenten, voor het stichten en onderhouden van kunstacademies (inclusief kleinkunstacademies) en het verlenen van opdrachten aan componisten en auteurs.

Hiermee ben ik toch weer terug bij Pilkington en zijn belangrijkste voorstel. Belangrijk, ook al zal het door de Britse regering wel niet worden gehonoreerd. Die zit nu eenmaal in het schuitje sinds het laatste kabinet-Churchill, zo'n tien jaar geleden, het door de meerderheid van de commissie-Beveridge ondertekende afwijzende afvies inzake commerciële televisie naast zich neerlegde en het door één man ondertekende minderheidsrapport aanvaardde. Die ene man was de toen nog pas beginnende politicus Selwyn Lloyd. Het vaderland is hem er niet dankbaar voor geweest. Hij staat weer ongeveer waar hij toen stond. En hij behoort bij mijn weten niet tot de enkele tientallen die als aandeelhouders van de grote programmamaatschappijen van bemiddeld of vermogend schatrijk zijn geworden.

P.S.: Deze week is miss April Wilding (22 jaar, maten: 35-24-35) opgetreden in een door Associated Television in de Midlands uitgezonden commercial van dertig seconden. In de eerste vijftien seconden zag men haar in bikini op het zonnig strand, bewonderd door vele heren. In de tweede vijftien seconden danste zij de twist om daarna, zich verontschuldigend, in haar tasje te zoeken naar de haarlak waarvoor ze reclame moest maken.

April Wilding is de stiefdochter van sir Harry Pilkington, wiens rapport ze steengoed maar alleen een beetje hardvochtig jegens de commerciële televisie vond. Maar dad heeft niets tegen commercials, verklaarde ze volgens de Daily Mail.