Hollands Weekblad. Jaargang 4

Het jazzdilemma van J. Pen
R. Hueting

Prof. J. Pen zit in een jazzdilemma. Hij zit daar niet alleen in. Pen vertolkt nl. in zijn artikel in H.W. van 13-6-1962, waarin hij ons deelgenoot maakt van zijn moeilijkheden, de mening van een groepje mensen, dat voornamelijk bevrediging vindt in het bestuderen van gramofoonopnames uit de jaren twintig en alles wat daarbuiten aan jazzmuziek gepresteerd is afwijst: de z.g. puristen. Hoewel ik een purist een beetje bekrompen vind zal ik hem nooit over zijn beperkte voorkeur lastig vallen. Iedereen moet luisteren naar de muziek die hij het mooiste vindt.

Dit wordt echter anders wanneer de purist tot de aanval overgaat en, zoals nu gebeurd is, de stelling gaat poneren dat er een dilemma zou zijn. Er bestaat geen dilemma van de jazz. Dat Pen - en met hem de meeste puristen - tot een dergelijke stelling komen, houdt verband met het volstrekt verkeerde uitgangspunt, waarmee zij het fenomeen jazz benaderen.

Wanneer ik het goed zie spruit de conceptie, die Pen van de jazzmuziek heeft, voor een groot deel voort uit de mythe dat jazzmuziek een volksmuziek zou zijn. Dit is een misvatting. De instrumentale jazz is nimmer een volksmuziek geweest. Zij is een bijzonder eigenaardige synthese van velerlei bouwstenen, waarvan volksmuziek er wel een zal zijn - wanneer het tenminste verantwoord is een bepaalde groep mensen in een samenleving een volk te noemen. (Pen zet in zijn artikel volk dan ook terecht tussen aanhalingstekens). Ik heb het genoegen gehad met verschillende musici uit de beginperiode van de jazz samen te spelen en/of hun gastvrijheid te verlenen. Een uitspraak van Lillian Armstrong - de pianiste van het orkest van King Oliver, het eerste complete jazzorkest - is mij altijd bij gebleven. Met haar sprekend over wat een jazzcollectief inhoudt vertelde zij lachend: the boys always said: everybody is blowing out of his own window. Met andere woorden, ook in een jazzcollectief, de meest spontane en ideale muzikale samenwerking die ik ken, predomineert toch altijd nog de individuele uiting van de artist.

Met deze uitspraak zijn we dicht bij wat wel een goed uitgangspunt is om het fenomeen jazzmuziek te benaderen. We moeten daarvoor terecht bij het wezen van de jazz. Maar, zoals elk wezen laat ook het wezen van de jazz zich niet in een definitie vangen. Daarom kunnen we, om toch de essentie van deze muziekvorm te benaderen, het beste op zoek gaan naar de meest essentiële kenmerken van de jazz. Dit zijn: swing en individuele vrije expressie van de uitvoerder, ook wel genoemd vrije improvisatie. Wat ik dus stel is dit. Iedereen die muzikale ideeën heeft en de motoriek bezit om deze tijdens het spelen om te zetten in jazzklanken, zo, dat het lekker swingt, maakt jazzmuziek. Iedereen die dit proces beluistert, het ademloos volgt, belééft jazzmuziek - participeert, zoals Pen het uitdrukt. Zo is het sinds het ontstaan van de jazz geweest en zo zal het blijven zolang er jazzmuziek gemaakt wordt. Sterker nog, wanneer dat niet meer gebeurt, zal de jazz opgehouden hebben te bestaan. Jazzmuziek staat of valt met de muzikant die het speelt.

Dit heeft de ware purist nooit goed tot zich laten doordringen. Immers, vinden de nieuwere stromingen in de jazz in zijn ogen geen genade, als zijnde verwatering en degeneratie van de pure jazz, ook de pogingen van hedendaagse jazzmusici-in-de klassieke-trant zijn bij voorbaat uitzichtsloos. Meer dan een verzamelaar-purist heeft mij letterlijk en vele malen het volgende bezworen: het beste dat een jazzmusicus in Nederland kan bereiken is een zwak aftreksel van wat in New Orleans in 1920 werd gemaakt.

Ik heb sterk de indruk, dat, voor zover er sprake is van een tegenstelling tussen oude en moderne jazz, deze alleen bestaat bij het publiek - er bestaan ook moderne puristen, die op hun beurt alles afwijzen wat vóór 1962 of vóór 1950 aan jazzmuziek gemaakt is, al naar gelang de graad van extremisme van het standpunt. Een controverse tussen de musici is er op dit weinig essentiële punt nooit geweest. Vele jazz-musici beheersen trouwens beide stijlen, hoewel men naar buiten toe toch modernist dan wel oude-stijlman blijft, omdat het echt jazzmuziek maken een zeer grote inleving vergt en het liefhebberen in een andere stijl daarom wel vaak in de huiskamer, maar zelden op een podium gebeurt.

Ik wil niet tegenspreken dat bijna iedere jazz-

[p. 13]

muzikant (oud of modern) begint met het beluisteren en/of naspelen van zijn grote lievelingsvoorbeelden. Maar dit dient slechts als een leerschool. Zo hoort het in ieder geval te zijn. (Een berucht deraillement zijn de eerste opnamen van Claude Luter, waarop uitsluitend om het geluid van de technisch primitieve niet elektrische opnames van King Oliver na te bootsen, alle stukken gestopt gespeeld werden). Het louter naspelen van de voorbeelden betekent nog lang niet jazzmuziek maken. Pen schrijft op blz. 3, tweede kolom, van zijn artikel: ‘De modernisten stellen daartegenover dat het naspelen, met kleine variaties, van muziek uit de jaren twinitg geen perspectief biedt’. Neen, natuurlijk niet. Evenmin als het naspelen van muziek uit de zestiger jaren. In dezelfde kolom, een paar regels hoger, schrijft Pen: ‘Iedereen die gevoel heeft voor jazz en een beetje spelen kan, kan de blues actief beoefenen. Fluiten is ook genoeg. Maar probeer dat eens met de individuele vondsten van Dizzy of Gerry?’ Uit deze laatste zin blijkt Pen's foutieve uitgangspunt het duidelijkst. Iedereen die gevoel heeft voor jazz en een beetje spelen kan, kan de blues actief beoefenen. Accoord. Hij kan daarbij echter in b.v. het schema van de blues klassieke of moderne accoorden verwerken. Als hij dit doende eigen ideeën krijgt en daarenboven nog swingt ook, dan pas is hij bezig resp. oude of moderne jazzmuziek te spelen. Als hij blijft steken in het naspelen van de individuele vondsten van Dizzy of Gerry of welke ideeën van een ander dan ook doet hij dat niet. Afgezien hiervan trouwens, zijn de vondsten van vooral Dizzy Gillespie vaak technisch zeer moeilijk en voor iemand die ‘een beetje kan spelen’ volstrekt onbereikbaar. Maar - en hier blijkt de misvatting van Pen eens te meer - ook de individuele vondsten van oude jazzmusici als Art Tatum, Earl Hines, Bix Beiderbecke, Bobby Hackett, Jack Teagarden of Peanuts Hucko en - waarom zouden we de sprong niet eens wagen naar heel dicht bij huis - Hans van Assenderp, zijn voor elke beginneling in de jazz volstrekt onnaspeelbaar en niet alleen om technische redenen.

Dikwijls heb ik me afgevraagd of de puristen in de jazz niet meer een studieobject zien of een soort pikante hobby, in plaats van muziek. Hoe is het anders mogelijk dat Pen en andere puristen niet hóren dat Charlie Parker en Dizzy Gillespie de traditionele schema's geenszins, zoals Pen schrijft, ver achter zich laten liggen, maar deze juist nieuw leven inblazen. Beide in het artikel aangehaalde musici spelen het door Pen meermalen genoemde 12 matige blues schema op platen, die iedereen in de winkel kan kopen, zo voortreffelijk dat de echte luisteraar er zeer stil onder wordt. De blues is onsterfelijk. Iedere jazzmusicus begint en eindigt ermee. Hebben de puristen die zich zoveel zorgen maken of de jazz zich wel in de goede richting ontwikkelt dan nooit naar de sterk op oude ballads geinspireerde moderne pianisten als Junior Mance en Ray Charles geluisterd? Hebben zij niet gehoord hoeveel dichter Horace Silver bij de blues staat dan zij? Zijn ze er niet mee bekend dat Benny Golson's Blues March een tweede When The Saints dreigt te worden, waarmee bedoeld wordt een jazzliedje dat zoveel nagefloten wordt dat de jazzmuzikant het liever niet meer speelt? Dat het bijzonder aardige Moanin' van Bobby Timmons en het intelligente Take Five van Brubeck ook al een gooi in die richting maken? Ontgaat hun dan de ongelofelijke jazzfeeling en inventiviteit van Ella Fitzgerald, die én als blues zangeres én als vaudeville vertolkster slechts met Bessie Smith vergeleken kan worden? Weten zij dan niet dat Mulligan, Lewis en Brubeck de oudere vormen van de jazz veel beter bestudeerd hebben, kennen en gebruiken dan zij? Deze drie prominente modernisten hebben dit toch expliciet in verschillende, gepubliceerde, interviews verteld. En vooral bij Mulligan, die de collectieve improvisatie in moderne vorm enigszins heeft doen herleven, is dat toch duidelijk te horen.

Het is om al deze redenen dat ik me verbijsterd afvraag: luisteren puristen wel echt naar jazz en wat voelen ze daarbij? Hebben ze wel eens gehuild bij de Careless Love Blues van Bessie Smith? En waarom dan niet bij een prachtig stuk als Yesterdays van Lennie Tristano? Omdat er rijkere harmonieën in gebruikt worden?

Neen, ik kan Pen's bezorgdheid over de ontwikkeling van de jazz niet delen. Coltrane en Ornette Coleman, welke laatste niet in één adem met de Jazzmessengers genoemd zou moeten worden, kan ik inderdaad niet volgen. Maar ik lig daar 's nachts bepaald niet wakker van: er staat zoveel moois tegenover. Aan de combinatie modern-morfine til ik ook niet zo zwaar. De oude stijl klarinettist Mezz Mezzroff heeft verscheidene keren gezeten voor handel in verdovende middelen en diende zich voor zijn optreden in ons eigenste Kurhaus een spuitje toe. Aan de andere kant zijn er legio modernisten die als asceten of brave huisvaders hun leven slijten. Zo is het bij iedere groep kunstenaars, zo is het bij jazzmusici, oud of modern.

Jazz is een wereldtaal, misschien juist doordat zij is ontstaan uit een conglomeraat van invloeden, die niettemin tot één geheel versmolten. Jazz is springlevend en in een voortdurende ontwikkeling, waarin de continuïteit zeer gemakkelijk stap voor stap aangetoond kan worden. Niettemin blijven de oorspronkelijke vormen vooralsnog een aantrekkelijk medium voor die musici die zich hiertoe het meest aangetrokken voelen en zich hierin het beste kunnen uiten. Dit heeft echter niets met het criterium eenvoud te maken. Moderne jazz kan soms zeer simpel en direct zijn. De grote vernieuwers van de jazz komen nog steeds voor 90% uit het land van herkomst. Dat neemt niet weg, dat iedereen waar dan ook de bevrijdende roes van jazzmuziek kan beleven, luisterend of spelend. Daar is maar één ding voor nodig: je moet je er voor open stellen.