Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 11]

Roman om een leegte
L.J. Pieters

Alfred Kossmann: De misdaad Querido, Amsterdam

De misdaad, de nieuwste roman van Alfred Kossmann is een boek met een leegte, een gat in het midden, de kern ervan ligt in een zich onthouden, een iets niet doen van de hoofdfiguur Leo Zogt. Waarom verdwijnt Zogt in het laatste hoofdstuk in alle vroegte uit Parijs? Omdat hij weet, dat zijn gevoelens voor Annie, die hij in een hotel ontmoette gestimuleerd worden doordat zij in zijn bijzijn haar dochtertje Marguerite slaat. In plaats van het melodrama zijn loop te laten - de misdaad van Zogt bestond daarin, dat hij een meisje, dat huilend van huis was weggelopen, achterna gegaan was en gewurgd zou hebben - verdwijnt hij. Zogt is een bewust levend mens, iemand die gesterkt door zijn intelligentie zich zelf kent en weet wat hij niet wil. In het prachtig geschreven laatste gedeelte van de roman, waarin Zogt aan het woord is, blijkt hoe zeer hij zichzelf is gaan kennen in de loop van het boek. Voor een intelligente figuur is het belangrijker te weten wat hij niet wil, dan te weten wat hij wil. In dit opzicht heeft Kossmann zijn hoofdfiguur het volle pond gegeven en is hij er in geslaagd een volkomen levende en aanvaardbare figuur voor ons neer te zetten. In weerwil van zijn afschuwelijke naam, Mr. Leo Zogt, is het een mens van wie wij het gevoel hebben, dat we hem wel kennen of ergens ontmoet hebben. In een boek als ‘De misdaad’, dat ondanks zijn romanvorm zeer dicht tegen het essay aan ligt, is dat een bijzondere prestatie. Kossmann theoretiseert graag; De hondenplaag, De bekering en De linkerhand, zijn voorafgaande korte romans, hebben alle een thema, dat met meer of minder succes uitgewerkt werd, maar waarin de figuren nog geen van allen die afgerondheid bereikten van Leo Zogt in ‘De misdaad’. Dit laatste boek is dan ook ongetwijfeld het beste wat Kossmann tot nu toe geschreven heeft.

Allereerst de vorm; het boek is opgebouwd uit korte dialogen en brieffragmenten die de figuren elkaar schrijven. Van het begin tot het einde wordt de spanning er ingehouden door een afwisseling van onthullingen en terughoudendheid. De kompositie van het geheel is buitengewoon knap; sommige elementen uit het begin duiken weer op in de rest van het verhaal om dan plotseling een andere belichting te krijgen. ‘De misdaad’ is een boek om heel goed te lezen. Eigenlijk kan er niets uit gemist worden. Het is wel eens een bezwaar van Kossmann's manier van schrijven geweest, dat hij er naar scheen te streven alles weg te laten wat niet direct verband hield met zijn verhaal. Het gevolg was dat zijn boeken een beetje een verschraalde indruk maakten. Het thema was tot op het bot toe uitgekeerd en wat er over bleef was dikwijls nogal mager. Een schrijver als Kossmann, die vanuit een tekort schrijft loopt het risiko van een te vergaande bestedingsbeperking, iets waaraan hij in ‘De misdaad’ ontkomen is. Het taalgebruik is ingeperkt, aan banden gelegd en daardoor uitermate suggestief.

‘De misdaad’ heeft zoals iedere goede roman dat behoort te hebben als thema de verhouding tot de anderen. ‘Iedere ethiek is voor mij onmogelijk’ zegt Zogt, ‘ik ben een masochist’ en even verder: ‘Ik kan me geen wellust denken zonder pijn, dat is erg, maar ik kan me er waarschijnlijk mee verzoenen, want er is één oplossing: onthouding, abdicatie. Begrijp je: nóóit liefde. Veel erger is dat ik me geen pijn kan voorstellen zonder wellust. Mijn sexualiteit hapert, vooruit, maar per consequentie moet mijn ethiek haperen’.

Het lijkt of Kossmann in het voetspoor van Sartre de liefde, waarin de vrijheid van de één samen zoekt te gaan met de vrijheid van de ander, tot een permanent échec veroordeeld heeft. Als liefde een onmogelijkheid is, dan zijn er nog de uitwijkmogelijkheden in het masochisme, waarin men zich tot objekt maakt voor de vrijheid van de ander en het sadisme, waarin zich de eigen vrijheid botviert op de lichamelijkheid van die ander. Tussen masochisme en sadisme in ligt dan de normale begeerte puur waarin de eigen lichamelijkheid, de lichamelijkheid van de ander opzoekt. De gehele kreeftengang van liefde via masochisme, begeerte en sadisme terug naar de liefde is tot misluk-

[p. 12]

king gedoemd. De mens is een échec in zijn verhouding tot de anderen. Als dat zo is dan kan men het beste zich onthouden en in alle vroegte uit Parijs vertrekken, zoals Zogt dan ook doet.

De kern van ‘De misdaad’ is de vraag of Zogt in Woudrecht, waar hij conservator van het plaatselijk museum is geworden een klein meisje vermoord heeft of niet. In dit opzicht kan het boek ook heel goed als een thriller gelezen worden; tot op het laatst laat Kossmann zijn lezers in onzekerheid. Zogt zou het heel goed gedaan kunnen hebben, maar tenslotte blijkt, dat hij alleen uit een soort masochistische behoefte om slachtoffer te zijn het zo ver heeft laten komen, dat de verdenking op hém viel. Belangrijk is, dat hij het tenslotte niet tot een veroordeling laat komen; hij had, zoals hij in het laatste gedeelte zegt, het kind per slot van rekening niet vermoord. Zijn ethiek haperde dus niet volkomen. Een interessante bijfiguur, de lesbische Lydia, die haar rol vervult in Zogt's bewustwordingsproces en als zodanig evenmin als één van de andere figuren gemist kan worden in het geheel, wordt wél het slachtoffer van haar haperende ethiek; zij pleegt zelfmoord.

Het zou bepaald verkeerd zijn te veronderstellen op grond van de uitlating van Zogt dat hij een masochist is, dat Kossmann slechts een aangeklede verhandeling over dit sexuele verschijnsel heeft willen schrijven. Zelfs niet als wij met de schrijver het sado-masochisme in breder verband willen zien, waarbij de mens lustelementen in het leed ontdekte waardoor hij aangetrokken wordt tot het lijden van anderen én van zich zelf. Wreedheid zegt Kossmann was vroeger geïntegreerd in het dagelijkse en maatschappelijke leven; dieven werden in het openbaar de oren afgesneden, maar tegenwoordig is de wreedheid, het plezier in het lijden van zich zelf en van anderen weggedrongen door het ideaal van de humaniteit. We zijn zo humaan geworden, dat we ons alleen heimelijk nog willen bevredigen door het lezen over de gruwelen in de concentratiekampen. Daarom wordt een boek als De gesel van het hakenkruis door duizenden verslonden ‘als sensatie-lektuur, als pornografie, niet helemaal natuurlijk, maar voor dat kleine gevaarlijke, geheime deeltje van hen dat wel beul of martelaar zou willen zijn.’ Kossmann pleit eigenlijk voor een reëler aanvaarden van het kwaad in de mens, waardoor uitbarstingen zoals in nazi-Duitsland of in Algerije, voorkomen zouden kunnen worden. Tegelijkertijd is dit een pleidooi voor bewustwording, waarbij hij naar het verleden verwijst toen de mens zich meer bewust was van het kwaad, dat om zo te zeggen om elke hoek op de loer lag en waar hij zich dus ook beter tegen kon wapenen omdat het zijn menselijke proporties nog niet verloren had.

In ‘De misdaad’ zijn wij getuige van de herbewapening van Mr. Leo Zogt in de strijd tegen het kwaad in zijn meest perfide vorm van plezier te scheppen in het lijden. Een dergelijke ouderwetse ‘Werdegang’ had heel saai kunnen worden, maar Kossmann slaagt er tot in zijn bijfiguren in onze aandacht geboeid te houden. Alles wordt in geconcentreerde vorm opgediend. In tegenstelling bijvoorbeeld met de boeken van Iris Murdoch, met wie Kossmann in zijn probleemstellingen veel gemeen heeft, komen er geen beschrijvingen ter ondersteuning van het verhaal aan te pas. Men zou bezwaar kunnen maken tegen het tweede gedeelte van het boek, waarin een zekere Peter Heylot, een journalist, opdracht krijgt van zijn hoofdredacteur om het leven van diens broer Leo Zogt na te gaan. Dat is onwaarschijnlijk, even onwaarschijnlijk als in ‘The bell’ van Iris Murdoch de vrijpartij in de opgeviste grote klok van het klooster. Maar in beide gevallen hindert het niet, een goede roman heeft zijn eigen wetmatigheden. De waarschijnlijkheid geeft uiteindelijk niet de doorslag en zo is er nog meer onwaarschijnlijks in het boek, zoals bijvoorbeeld het optreden van de oude museumsuppoost, die de moord in Woudrecht wél gepleegd heeft.

Tenslotte: is de mens veroordeeld tot het échec in zijn verhouding tot de anderen, is hij voor eeuwig veroordeeld zijn kreeftengang van de liefde via masochisme, begeerte en sadisme en terug te gaan? Kossmann is geen formalist; wie drie onderling zo zeer verschillende vrouwenfiguren als Lydia, Cornelia Debuk en Maria kan oproepen kan dat ook niet zijn. Bovendien blijkt, dat Zogt in zijn verhouding tot zijn gebrekkige huishoudster het lijden niet als lust maar als lijden kan ondergaan. Geen formalisme dus, hoewel ‘De misdaad’ een koel-verstandelijke indruk maakt en hier en daar kil aandoet als een vivisectie die Kossmann op zijn figuren toepast. Maar dat is omdat ons niets bespaard mag worden; het kwaad is vlak om de hoek: ‘il ne faut pas dormir’ en in deze zin kan men Zogt's zogenaamde abdicatie, zijn weggaan als een positief slot zien. Het is geen zich onttrekken aan, maar een bewust geworden zijn van. Wie zich bewust geworden is van het échec van de liefde is misschien pas aan de liefde toe. Na het lezen van ‘De misdaad’ blijft er een welgevulde leegte over.