Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 7]

Portretten van buitenlandse bladen V
L'Express
J.E. Kool-Smit

Na de oorlog bestond in Frankrijk eigenlijk geen opinieweekblad; ‘L'Express’. ongeveer acht jaar geleden opgericht, voorzag dan ook vanaf het begin in een behoefte. De oplage bleef stijgen; ondanks het feit dat een los nummer 1.50 NF kost worden op 't ogenblik 150.000 exemplaren per week verkocht en is ‘L'Express’ het belangrijkste oppositieblad in Frankijrk, officieus orgaan voor Mendès-France en diens verwanten.

Sociologisch is het begrijpelijk dat ‘L'Express’ heftig tegen De Gaulle gekant is. Materieel steunt(de) De Gaulle immers op de grote massa, geestelijk op académiciens en andere mandarijnen. ‘L'Express’ is de spreekbuis van de groep waarmee de president het minst voeling heeft: de jonge burgerij, in modern Frans ‘les cadres’, de generatie tussen 25 en 35 jaar op weg naar de belangrijke posities, die de benaming bourgeoisie niet accepteert. Een karakteristiek van deze groep is voorts dat man en vrouw beiden werken, ook als er kinderen zijn.

‘L'Express’ is een geducht tegenstander van het regime. Op alle manieren heeft men getracht de invloed van het blad te beknotten. De direkteur Servan-Schreiber werd een aantal maanden naar Algerije gestuurd als luitenant. De oplage wordt herhaaldelijk in beslag genomen; de redaktie tast dan in het duister omtrent de reden; op goed geluk laat zij een artikel weg dat mogelijk de toorn van de heren censoren wakker heeft gemaakt. Langzamerhand heeft zij inzicht gekregen in de psychologie van de censuur: een groot schandaal kan niet verzwegen worden, dus mag zelfs ‘L'Express’ erover schrijven. Toen in december '61 een politiefunctionaris zijn onbehagen uitsprak over de dubbelzinnige houding van superieuren tegenover het geheime leger en ‘L'Express’ daardoor moeilijkheden kreeg kwamen de andere kranten in het geweer; onbelangrijke onthullingen die het regime niet welgevallig zijn worden eveneens geduld. Juist het tussengenre brengt de moeilijkheden, artikelen trouwens waarvan buitenstaanders de gevaarlijke inhoud slecht kunnen navoelen. Voorts wordt men soms het slachtoffer van het gebrekkige inzicht van ondergeschikte ambtenaren, die later niet door hun superieuren gedesavoueerd kunnen worden.

Dezelfde problemen doen zich overigens voor bij de publikatie van boeken, alleen heeft men ten aanzien van verboden boeken een andere oplossing bedacht: officieel nemen boekhandel en uitgever ze uit de circulatie, in de praktijk verschijnen ze een maand later toch op de toonbank. Voor de verkoop vormt deze gang van zaken natuurlijk een grote handicap. Het is dan ook begrijpelijk dat iemand als Jérôme Lindon, directeur van de kleine maar belangrijke Editions de Minuit de kans krijgt in ‘L'Express’ een open brief aan minister Malraux te plaatsen.

Doordat haar oplage geregeld in beslag genomen wordt heeft ‘L'Express’ in het buitenland een zekere vermaardheid gekregen. Toch was censuur niet het enige middel dat te baat genomen werd om ‘L'Express’ te torpederen. De rechtse ‘Figaro littéraire’ onderging ijlings een verjongingskuur, maar in de terminologie van ‘L'Express’ bleef het ‘un journal de vieux’, dus iets ongevaarlijks. Een ernstiger bedreiging vormde het onlangs - met regeringsgeld, zegt ‘L'Express’ - opgerichte weekblad ‘Candide’ (de naam Debré wordt in dit verband genoemd), dat begon met Express-medewerkers weg te kopen door ze driemaal zo hoge honoraria te bieden. ‘Candide’ werd met alle middelen gepousseerd; als uitgave van het Hachette-concern dat de distributie van boeken en tijdschriften verzorgt, - verscheen het blad een dag eerder in de kiosken, of liever werd ‘L'Express’ een dag vastgehouden, waardoor de oplaag natuurlijk daalde; 75% van de nummers wordt namelijk los verkocht.

‘L'Express’ heeft alle zakelijke aanslagen overleefd; het moet dus een goed geleide krant zijn. Deze indruk klopt met de werkelijkheid; wie met ‘L'Express’ te maken krijgt ontmoet aan alle kanten een voortreffelijk werkende organisatie. ‘L'Express’ is in vele opzichten een eenmanskrant: Servan-Schreiber heeft de touwtjes stevig in handen. Hij heeft gezorgd dat de krant

[p. 8]

financieel gezond werd, dat ze de juiste reclame kreeg, dat de administratie feilloos liep. Tegenwoordig is ‘L'Express’ een door adverteerders graag gehanteerd publiciteitsmiddel. Het blad heeft voor de zakenwereld ongeveer dezelfde status als de qualitypapers in Engeland, al blijft de Expressleiding van mening dat advertentie-inkomsten niet meer dan 25% van de totale inkomsten mogen uitmaken.

Het merkwaardige is dat de felle oppositie die het blad zoveel moeilijkheden bezorgt door de lezers maar matig wordt gewaardeerd. Peilingen van het Franse Instituut voor opinie-onderzoek hebben uitgewezen dat 70 à 80% het niet eens is met de politieke lijn van het blad. Waarom kopen zij ‘L'Express’ dan toch?

Journalistiek is ‘L'Express’ een krant om van te watertanden. Kopij is er altijd in overvloed; de produktie wordt grondig gezeefd. 70% van wat binnenkomt valt af; aan de resterende artikelen wordt heel wat herschreven eer ze belangwekkend genoeg geacht worden. Het documentatiecentrum heeft overal contacten; de staf is zo goed op de hoogte dat alle artikelen precies op tijd verschijnen. ‘L'Express’ is niet zozeer een orgaan van individuen als de krant van een ploeg, van een groepje mensen die elkaar uitstekend completeren. Servan-Schreiber is behalve een organisatorisch fenomeen een krachtig columnist, die de achterpagina voor zijn rekening neemt sinds François Mauriac en diens dagboeknotities naar ‘Le Figaro littéraire’ verhuisden; Philippe Grumbach, de hoofdredakteur en ex-vertaler gebruikt zijn talenten voor het bijvijlen van artikelen; Françoise Giroud, die de krant leidde toen Servan-Schreiber in Algerije was, bezit feeling voor titels en verteerbaar nieuws; François Erval, die de supervisie heeft over het literaire gedeelte, heeft een zintuig voor nieuws en een visie op cultuur die een uitgebreid publiek aanspreekt. Alle factoren zijn er bij ‘L'Express’ op gericht een zo groot mogelijke lezerskring op zoveel mogelijk manieren te binden.

‘L'Express’ had een gelukkige start met een grote enquête over ‘La nouvelle vague’, een benaming die in Nederland versmald is tot filmtaal, maar die in Frankrijk gewoon de nieuwe generatie aanduidde waarin ‘L'Express’ speciaal geïnteresseerd was: ‘le leader étudiant, le jeune patron, le chef syndicaliste’, en zelfs ‘l'avant-garde paysanne’. Series achtergrondartikelen vormen nog altijd één van de specialiteiten van het blad; op 't ogenblik is men b.v. bezig aan een reeks over de vakbonden.

‘L'Express’ geeft veel nieuws op cultureel gebied. Zestien pagina's van de acht en veertig, relatief het grootste deel, zijn gewijd aan film, toneel, boeken etc. Speciaal voor filmregisseurs toont ‘L'Express’ een grote belangstelling; het blad weet aan te sluiten bij de verholen nieuwsgierigheid van het publiek.

‘L'Express’ bezit enkele rubrieken die een grote belangstelling genieten. De afdeling ‘Brieven van lezers’ hoort daartoe. Die bestaat in andere Franse kranten nauwelijks, en wie ervan houdt te zoeken naar de aard van een volk vindt er interessant materiaal. Geen spoor van de uitroeptekenstijl die Nederlanders in bezit neemt zodra de maat vol is, geen spoor ook van de lering, het vermaak en de beleefde kemphanerij die het lezen van dergelijke rubrieken in Engelse kranten tot een genoegen maakt. De Express-brieven zijn meestal even emotioneel als de vaderlandse, maar de Nederlander is niet gewoon zijn woede met franje te omringen. Wie in ‘L'Express’ verontwaardigd is kruidt zijn boosheid met noblesse - het is voor mij één van de sterke aanwijzingen van de invloed van de literaire traditie in Frankrijk. Al worden brieven opgenomen opdat andere lezers in staat zullen zijn hun oordeel te nuanceren het is duidelijk dat Express-adepten aan hun krant gehecht zijn als aan een kerkje: om de beurt treden zij naar voren om te getuigen; geen ander gedeelte voor ‘L'Express’ bevat zoveel vaderlandsliefde en declamatie; meestal zijn beide elementen bij de briefschrijvers niet te scheiden.

Een goed voorbeeld van goed vakwerk levert de sectie ‘Madame Express’. De invoering van deze bijlage heeft indertijd medewerkers vertoornd doen vertrekken. Toch was het op stapel zetten ervan zakelijk nuttig en nodig. Men had een statistisch onderzoek nodig om te ontdekken dat in Frankrijk kranten gekocht worden door

[p. 9]

vrouwen, tegelijk met de boodschappen.

De pagina's gevuld door Madame Express leggen getuigenis af van het synthetiseervermogen van het blad. Alle kranten zijn geneigd elkaars goede ideeën over te nemen, maar wat in het ene blad wortel schiet blijft in het andere vaak een los toevoegsel. Madame Express beconcurreert de vrouwenbladen veelal op doeltreffende wijze door daarvan de instructieve gedeelten te brengen en enquêtes over soorten echtgenoten en dergelijke gewoonlijk weg te laten. Bovendien is Mme Express strijdbaar; zij kan dat zijn omdat Frankrijk in sommige opzichten een achtergebleven gebied is. In Frankrijk bestaat geen consumentenbond van enige omvang; Mme Express doet op elementaire wijze aan warenonderzoek; een instelling als ‘Goed Wonen’ is onbekend: Mme Express tracht dus haar publiek op te voeden (voor de orthodoxie is zij uiteraard lang niet rigoureus genoeg en esthetiseert zij teveel); bij gebrek aan N.V.S.H. ijvert Mme Express voor wat op z'n Frans birth control en planning familial genoemd wordt.

‘L'Express’ belichaamt in zekere zin het ideaal van een generatie. Het is een krant die duidelijk, maar ook nuchter positie wenst te kiezen. Het is een blad met stijl: goede lay-out, foto's en cartoons, bekwaam geleid en in het bezit van deskundige medewerkers. ‘L'Express’ lijkt een krant waarin de werkelijkheid alle ruimte heeft zich te spiegelen. De werkelijkheid zoals men die zou moeten kennen.

In feite schiet ‘L'Express’ op dit punt ernstig tekort. Zij is lang de enige niet, maar men vergeeft het haar des te moeilijker omdat zij op andere punten zo'n hoog niveau bereikt. Politiek stelt ‘L'Express’ het doordrijven van een standpunt boven het afwegen van feiten. Mogelijk is dat nuttig en zelfs nodig, vergeeflijk was het in Frankrijk zeker; de waarheid wordt daarmee echter minder dicht benaderd dan men zou wensen. ‘L'Express’ is niet tot elke prijs een betrouwbare krant. Niet alleen heeft De Gaulle sinds 1958 nog nooit iets goeds gedaan; ‘L'Express’ lezende krijgt men ook de indruk dat hij alle misstanden opzettelijk gecreëerd heeft.

De redactie ijvert voor volledige informatie. De vuile was moet schoon. Zij denkt met heimwee terug aan de bewindsperiode van Mendès-France: toen elke zaterdag per radio voor de natie de balans werd opgemaakt. Het publiek moet de waarheid kennen. Maar welke waarheid? Volgens ‘L'Express’ in elk geval een belangwekkende.

‘L'Express’ is een stimulerende krant. Na een avondje lezen heeft men het gevoel:

a.	dat men precies weet wat er in de wereld gebeurt
b.	dat het leven overzichtelijk is
c.	dat de maatschappij op bepaalde punten onmiddellijk hervormd kan worden.

Wie ‘L'Express’ gelezen heeft is op de hoogte. Maar op een salonmanier; hij bezit een gemakkelijk hanteerbare, concrete kennis; hij heeft de indruk gekregen nu het recht te hebben over alles mee te praten. Het werd hem immers verteld op de toon van de engagé. Hij meent dus de waarheid van de engagé gehoord te hebben, van de man zonder oogkleppen en met verantwoordelijkheidsgevoel; in feite kreeg hij de waarheid van de curiosajager verpakt in de woorden van de engagé. Wie dit beseft begrijpt de bezwaren van het kleinere, meer linkse en meer puriteinse weekblad ‘France-Observateur’ tegen ‘L'Express’: het betitelt de staf als een troep papierkooplui.

De waarheid staat bij ‘L'Express’ te vaak in dienst van het interessante. Op cultureel gebied constateert men hetzelfde gebrek aan scrupules als op politiek terrein, en daar is het moeilijker te verdragen. ‘L'Express’ is keihard voor of tegen. Ze heeft alles gedaan om de nouveau roman erin te brengen en de nieuwe Italiaanse film. Op 't ogenblik wordt een offensief gevoerd ten gunst van de Amerikaanse literatuur. Een nieuw genre, door ‘L'Express’ uitgevonden en door Jean Cau b.v. met brio beoefend is het negatieve interview, het ondervragen van vijanden, met de vooropgezette bedoeling niet de Express-lezers een duidelijk beeld te geven van hun standpunt, maar te tonen hoe gevaarlijk en belachelijk deze tegenstanders zijn. ‘L'Express’ noemt dit opvoeden. Met voorlichten heeft het in elk geval weinig meer te maken. Het is dan ook onbegrijpelijk dat men op dit gebied meer dan één slachtoffer heeft gemaakt; na een dergelijk interview hebben de reutelende protesten van de betrokkenen in de correspondentierubriek namelijk weinig effect meer.

In plaats van een briljant blad is ‘L'Express’ soms een glamourblad. Robert Musil heeft gezegd dat journalisten steeds beter gingen schrijven. Wie ‘L'Express’ leest is geneigd hem gelijk te geven. Alleen is zijn bewering wat dit blad betreft niet volledig: de wederzijdse beïnvloeding ten goede is daar zover voortgeschreden dat allen op dezelfde wijze voortreffelijk schrijven. Er zijn enkele gradaties in stylistisch meesterschap, dat is alles. Bij kranten van het Times-type kan

[p. 10]

men dank zij de stijl speculeren over de vraag wie de auteur is van een artikel; bij ‘L'Express’ kon de handtekening onder aan de bladzijde best wegblijven: zelfs de advertenties zijn op de artikelen gecalqueerd, een parodie waaraan de redaktie kennelijk geen aanstoot neemt. De typische Expressmedewerker schrijft korte, beeldende zinnetjes, die in een hoog tempo opneembaar zijn. Artikelen van buitenstaanders springen er dadelijk uit: ze zijn minder doorzichtig en minder geharnast, onhandiger vanuit Expressstandpunt, vanuit lezersoogpunt eerlijker.

Ook Madame Express vervalt bij tijd en wijle tot glamourpraktijken. Zij is haar eigen kwaliteiten soms ontrouw door haar lezeressen te dompelen in een atmosfeer van luxe-artikelen die slechts een geringe nieuwswaarde bezitten. Zij wordt dan even onecht als snobbladen van het genre ‘Arts Ménagers’ of ‘Jardin des Modes’.

‘L'Express’ tenslotte verschaft op sommige punten schijninformatie. Over boeken b.v. wordt er schitterend geschreven. Toch is het onmogelijk uit Express-artikelen op te maken welke boeken werkelijk goed zijn, ook voor wie geleerd heeft nuances in superlatieven te ontdekken. Ten aanzien van de Franse literatuur is dat wel te verklaren: niemand maakt graag vijanden, maar ook ten opzichte van buitenlandse auteurs is ‘L'Express’ onbetrouwbaar: schrijvers worden meer als een mode-artikel gezien dan dat ze op hun waarde getest worden.

‘L'Express’ prefereert modieuze technieken boven indringende; zij brengt b.v. graag gesprekken met kunstenaars, die minder verhelderend zijn dan de analyse van hun werk. Zij forceert zo tot sommigen een schijntoegang waar de echte moeilijk te vinden is, een methode die opnieuw de lezer ten onrechte het gevoel geeft op de hoogte te zijn.

O zeker, alles wordt steeds gebracht met een maximum aan helderheid. Keurige schema's, duidelijke conclusies; ‘L'Express’ weet hoe het hoort. Ieder artikel maakt een gedocumenteerde indruk. ‘L'Express’ laat b.v. zien ‘comment ça fonctionne à l'intérieur, un jeune premier’. Zij stuurt Michèle Manceaux voor U op stap om er een te demonteren.

Het trieste is dat deze wetenschappelijk aandoende aankleding te vaak wordt gebruikt voor het brengen van gemengde berichten. Het leven wordt te dikwijls gereduceerd tot fait divers. Tot fait divers voor intellectuelen, het onverdraaglijkste soort. Dan is ‘L'Express’ - ondanks al haar kwaliteiten - niet langer een opinieblad, maar wordt zij tot magazine.