Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 159 · 20 juni 1962

Und doch habt ihr gesiegt

Meteen nadat in het najaar van 1940 het resultaat van The Battle of Britain de verdere Duitse expansie op zijn minst tot een uitermate twijfelachtige zaak had gemaakt, verliet de Amerikaanse journalist William L. Shirer zijn standplaats Berlijn. Tot zijn verdere activiteiten in de Verenigde Staten behoorde o.a. het houden van lezingen over de Duitse dreiging. De V.S. waren toen nog buiten de Tweede Wereldoorlog en als Shirer ergens sprak zat er politie in de zaal om waar te nemen of hij wellicht dingen zeide, welke de Amerikaanse neutraliteit in gevaar konden brengen. De man was gedocumenteerd anti-Duits. Tegen het einde van de jaren twintig was hij als jonge academicus in de journalistiek gegaan en in Europa maakte hij van Berlijn uit de politieke ontwikkeling der jaren dertig van zeer nabij mede. Als zoon uit een gelukkig maar conservatief juristengezin in Chicago (zijn moeder stemde nimmer op Roosevelt, naar hij zegt redenen te hebben om aan te nemen) behoorde Shirer door temperament en opvoeding tot de tolerante Amerikaanse intellectuelen, die betrekkelijk geringe belangstelling hadden voor de dollar, doch daarvoor in de plaats met belangstelling en deelneming bijdroegen tot de ontwikkeling van een internationale samenleving, waarin de menselijke waardigheid voorop zou staan. Een dergelijke man moest zich zelfs als onafhankelijk journalist in Berlijn constant enorm ergeren en dan niet alleen aan de berichtgeving en commentaren in de Völkische Beobachter van de duivelachtige Goebbels. Behalve artikelen publiceerde Shirer later ook boeken, o.a. een paar dagboeken over ‘Berlijn’ en een roman (‘The Traitor’, verhaal over een Amerikaans pendant van ‘Lord Haw Haw’). Wie zich voor de ontwikkeling van het Duitslandprobleem interesseerde, las Shirer, maar zijn levenswerk en de publicatie, die sterk de aandacht zou trekken, werd in 1960 ‘The Rise and the Fall of the Third Reich’, een geschiedkundige, becommentariëerde documentatie, die meer dan zijn andere werken in

[p. 2]

het buitenland de aandacht trok en al heel spoedig werd gevolgd door een Duitse vertaling. Had Shirer uit commerciëel oogpunt over de Amerikaanse publicatie niet te klagen, pas toen het boek in het Duits was vertaald, brak in Europa en speciaal in West-Duitsland de discussie los. Zoals het met die dingen gaat, zag ik aanvankelijk eerst een paar dagblad- en tijdschriftreacties, die genoeg afwijzend waren om ze even vast te houden. Maar toen ik er op ging letten en systematisch begon te verzamelen, wat de Duitsers van Shirer dachten, had ik in een paar maanden tijds een heel dossier, een uitermate zorgwekkend dossier mag ik wel zeggen. Want er blijkt kortweg gezegd een immoraliteit uit - die ik nader zal trachten uit te leggen - die men bij alle teleurstelling over de ontwikkeling van West-Duitsland toch niet aanwezig had geacht. Het merkwaardige verschijnsel doet zich evenwel voor, dat in de tijd volledig parallel met deze anti-Shirerpublicaties in de rest van de wereld een anti-Duitse stemming bleek te groeien, die beslist niet alleen kon worden verklaard door het Eichmannproces. Deze anti-Duitse stemming drijft de Duitsers in een isolement, waaromtrent men niet de illusie moet hebben, dat het de overgrote meerderheid der west-Duitsers niet bijzonder welkom zou zijn: het biedt de mogelijkheid tot de constructie van een zwaar gevoel-van-zich-weer-eens-fijn-verongelijktvoelen, dat niet alléén in de moderne geschiedenis aan het begin heeft gestaan van een periode, waarin de Duitsers ernstige politieke en sociale verstoringen veroorzaakten, zowel in het eigen binnenland als in het buitenland. Ging het uitsluitend om een incidentele emotionele reactie van een sentimenteel volk, waarvan de politieke puberteit nu eenmaal sterk is vertraagd dan zou het buitenland na vaststelling van de feiten kunnen overgaan tot de orde van de de dag. Zelfs indien het alleen maar ging om de immorele en a-democratische opvattingen ener Duitse - doorslaggevende - meerderheid die alleen voor het binnenland van betekenis was dan zou men nog enige

reden hebben niet over de schutting te zien uit het oogpunt van een zekere kiesheid, uit tolerantie of in de hoop, dat de wildste teenagers de meest harmonische volwassenen worden. Indien het perspectief echter wordt, dat de Duitsers niet alleen Rusland en Amerika maar daarmede het gehele westen proberen te duperen dan is er m.i. toch wel reden om eens krachtig op de schutting te kloppen, al wil ik met deze metafoor niet suggereren dat de problematiek op het niveau ligt van een journalistieke burenruzie. Bovendien meen ik in honderden artikelen over West- en Oost-Duitsland - ook in dit weekblad - in de loop der jaren voldoende begrip, geduld en tolerantie voor de idiosyncrasieën van het Duitse wezen te hebben opgebracht. De recente ontwikkeling maakt evenwel een ‘morele herbewapening’ acuut voordat we straks met elkaar onder de auspiciën van de pseudo maar georganiseerde ‘Morele Herbewapening’ in de Oekraïne in Natoverband worden beschoten door partisanen. Men kan de dingen beter bij de naam noemen.

In de meest-waardige en althans naar objectiviteit zoekende Duitse publicaties tegen de Shirer-beschrijving der Duitse ontwikkeling wordt gewezen op het materiële aandeel van het buitenland (lees het Amerikaanse zakenleven) in de opbouw van de nationaal-socialistische staat. Dat aandeel was er, al wordt tegenwoordig wel erg veel nadruk gelegd op een bepaald facet van steun van één olie-miljonair. Uit het oog wordt daarbij verloren het essentiële verschil tussen zaken en politiek. Het politieke leven van het westen wordt beheerst door het democratische denken. En wat het zakenleven betreft, behoeft men slechts een willekeurige aandeelhoudersvergadering te bezoeken om te ervaren, dat de essenties hier anders liggen. Zijn Unilever, Hoogovens of Philips daarom on-democratische bedrijven? Of Du Pont de Nemours en United States Steel? Dat zou ik nog niet zo graag willen beweren. De prijsdictaten van US Steel lokten althans reacties en annulering uit, waarbij het accent op de ‘krachtfiguur’ beslist elders lag. Als men het subsidiebeleid van een Unilever of een Hoogovenbedrijf (een staatsbedrijf dit laatste) nauwgezet nagaat, blijkt daar vaak meer tolerantie te liggen dan bij de subsidiërende bureaucratie van de democratische staat. Daarom is evenwel de steun van het zakenleven aan een ideologie (NSNAP, M.H. of andere in wezen fascistische groeperingen onder het mom van anti-communisme) natuurlijk nog niet irrelevant. De materiële steun is echter op zichzelf niet doorslag-

[p. 3]

gevend, zoals de verkiezing van Kennedy in een relatief zeer welvarende republikeinse periode in de VS illustreerde. Het accent, dat echter op het ogenblik in west-Duitsland wordt gelegd op die steun in het verleden verraadt een zekere identificering van ‘big business’ met fascisme en het is niet uitgesloten, dat deze identificering des te gemakkelijker kon optreden naarmate men het subsidiebeleid der ondernemingen t.a.v. de oorspronkelijke regeringspartij (CDU c.s.) zag. Voegt men daarbij de binnenlands politieke houding van de kanselier (diens aanblijven, de verloren strijd van Erhard tegen de prijsstijgingen, de relatie met De Gaulle) dan is het wel begrijpelijk, dat de idee van toch gemanipuleerd worden in Duitsland telkens weer naar voren komt. Of het nu het verbod van de KPD (communisten) was of het handhaven van vaak gemakkelijk genoeg vervangbare nazi-ambtenaren met name bij de justitionele opsporingsdiensten, het grote publiek werd onwillekeurig geconfronteerd met de spreuk voor tijdens de strijdjaren 1920-1933 uitgeroeide S.A.-mannen op wier standbeelden en ‘Denkmäler’ tot 1945 de woorden stonden: Und doch habt Ihr gesiegt. In zekere zin is de verdediging van Eichmann ook langs die lijnen gevoerd: de kwade top maakte de dienst uit, und was können wir dafür? De afwijzende houding van de Bondsrepubliek ten opzichte van het communisme was aanvankelijk een min of meer begrijpelijke ressentiment, werd later een houding, die prachtig strookte met de visie van het State Department, maar heeft nu zulk een gevestigd karakter gekregen, dat eigenlijk een gezonde ontwikkeling der democratie erdoor is verstikt. Er wordt wel gestemd, maar nauwelijks gekozen, al wordt de oppositie dan wat breder. Weinig wordt er bij stilgestaan hoe zwak de moraliteit is in de Bondsrepubliek, moraliteit dan in de zin van begrip voor goed en kwaad (niet van verkeerd begrip van wat niet meer dan sexuele vrijmoedigheid is, waarmede men het in puriteinse Amerikaanse kringen zo licht verwart). De Duitser, als centraal-Europese mens, heeft vrijwel geen juist begrip meer van goed en kwaad. Dat met de Joden vindt men algemeen wel onmenselijk wreed, maar het bewustzijn van de als volk begane misdaad is er niet of nauwelijks. Zeker ontbreekt de aanvaarding van de gedachte, dat het kwaad van toen nieuw driester kwaad uitlokt, tenzij men er positief goeds tegenover stelt. Waar het duidelijke begrip van goed en kwaad immoreel wordt gerelativeerd, ontbreekt het positieve goed in de algemene Duitse levenshouding: de



klap voor het Duitse optreden is voldoende geincasseerd in de volstrekte nederlaag, het verlies van de materie en de magere jaren tot 1948, aldus redeneert men en wie er heel diep op ingaat komt nog aanzetten met een paar ton industrieprodukten voor Israel, leningen aan Afrikaanse landen en de revaluatie van de DM als bijdrage in de wereldwelvaart. In de hele wereldontwikkeling ziet men de Duitser als de ‘Leidtragende’ en verongelijkte, zelfs zijn ‘Wirtschaftswunder’ wordt hem misgund, denken ze. Het onvermogen tot een democratische organisatie van het politieke leven en de immorele afwezigheid van schuldbesef vonden de uitweg t.o.v. de toenemende kritiek in het zich verongelijkt voelen.

Intussen is de laatste maanden duidelijk het officiële Amerikaanse sentiment t.o.v. de Bondsrepubliek veranderd en zakelijker geworden, meer ook overeenstemmend met het nuchterder Britse aanvoelen van het Duitse probleem. Naarmate die houding wordt volgehouden, zal het Duitse misbaar toenemen en daarmede de anti-Russische druk op de president. Uit de reacties van het leidende westduitse geestesleven op een weliswaar niet pro-duits, maar verder tamelijk onschuldig documentair boek als dat van Shirer over het Derde Rijk laat zich weinig goeds voorspellen: de propaganda gaat uit van een niet alleen sterk vereenvoudigd beeld der Duitse samenleving, de propaganda mist de fundamenten van de democratische samenleving en van de welbewuste moraliteit. De ontwikkeling is niet goed. Waar dit samenvalt met een verandering in de economische condities van de Bondsrepubliek is dit een ontwikkeling die enige bezorgdheid wekt.

E. Damen