Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 10]

Over mijzelf en anderen
N. Scheepmaker

Carmiggelt pleegt zijn ‘gewone’ Kronkels van tijd tot tijd te onderbreken voor een stukje over zijn kleinzoontje, een intens verwend knaapje zo te lezen, maar wel een die als volwassene later een uniek overzicht over zijn jeugd zal kunnen tonen. Het zijn liefdevolle en bijzonder geëngageerde stukjes, waarvan het moeilijk valt na te gaan hoe de verhouding Dichtung-Wahrheit is, en hoeveel van de practical jokes van kleinzoon door opa zijn geïnspireerd, om niet te zeggen: geprovoceerd. Een vriend van me is althans nog steeds bereid te vertellen hoe hij eens, in zijn prille HBS-tijd, voor de etalage van een chocolaterie zijn zakgeld stond te tellen toen een jongetje hem kwam vragen of hij een dubbeltje mocht om drop te kopen. Op de achtergrond - aldus mijn vriend - hield zich een man op die sterk op Carmiggelt geleek, en mijn vriend kon zich niet aan de indruk onttrekken dat het jongetje door zijn vader Carmiggelt erop uit gestuurd was om een situatie te scheppen die de basis kon worden voor een Kronkel. Het moet in 1947 zijn geweest. De candid camera was toen nog onbekend, laat staan de candid cameraman! Maar ik zeg erbij dat ik niet met mijn hoofd in sta voor de waarheid van dit verhaal, want de situatie heb ik nooit bij Carmiggelt beschreven gevonden en iemand die zo inadekwaat reageert dat hij niet eens een Kronkel oplevert hoeft niet op zijn woord geloofd te worden. Hoe het ook zij, de Kronkels over zijn kleinzoontje heeft Carmiggelt nu gebundeld onder de titel ‘Dag opa’. Ik kan ze u aanraden.

Een andere dagelijkse cursiefjesschrijver is Jacques Gans. Hij is vooral politiek geïnteresseerd, maar net als Carmiggelt heeft hij in zijn leven een figuur toegelaten die zijn gewone, politiek gekleurde cursiefjes met de regelmaat van een koekoeksklok onderbreekt. Het is de Joegoslavische politicus Milovan Djilas. Mocht Gans er ooit toe komen deze artikeltjes te bundelen, dan lijkt de titel ‘Dag opa’ ook voor hem de meest aangewezen weg. L.l. zaterdag was Djilas weer eens aan de beurt, en het bezorgde me een kleur van voldoening te zien dat ik ook nog in het stukje compareerde als ‘een gewillige gast van het regime’. Nog afgezien van het feit dat ik liever een gewillige gast van het Joegoslavische regime zou zijn dan een gewillige dienaar van De Telegraaf, wil ik toch even stipuleren dat ik in 1955 een half jaar in Belgrado gestudeerd heb op uitnodiging van het Nederlandse ministerie van O.K. & W., dat in ruil daarvoor een Joegoslavische student de gelegenheid gaf in Nederland te studeren. Ik was dus geen gast in de gebruikelijke zin van het woord, maar een soortement ‘paying guest’ die wist dat een Joegoslaaf op hetzelfde moment in Nederland dezelfde faciliteiten genoot, ja zelfs meer ‘zakgeld’ kreeg dan ik. Slechts in zoverre was ik gewillig dat ik nooit (gelijk vooral de Westduitse studenten deden die op dezelfde basis in Belgrado zaten) om een extra toelage heb verzocht vanwege vermeende uitgaven voor studieboeken e.d. Dat deze hele gang van zaken in Nederlandse ogen zeer verdacht en geheimzinnig was, heb ik een jaar of vier geleden ondervonden toen een Haagse vriend van mij, met wie ik gedurende mijn diensttijd op de School Militaire Inlichtingen Dienst te Harderwijk mijn eerste Russisch had geleerd, een verzoek ontving inlichtingen over mij te verstrekken. Hij diende zich 's avonds te vervoegen aan een Haags café waarvan de naam me ontschoten is en besloot uit nieuwsgierigheid te gaan. Toen hij er op het afgesproken uur arriveerde schoot vanachter een zwarte auto die voor het café geparkeerd stond een man tevoorschijn die hem toefluisterde: ‘Loop door naar café De la Paix, want hier zitten lui van een ons tegenwerkend bureau!’ Het zijn woorden die ik nu, na jaren, nog letterlijk kan citeren. In café De la Paix zaten enige heren in burger, van wie de aanvoerder zei bij het H.K.G.S. (Hoofdkwartier Generale Staf) te behoren. Mijn vriend zei dat iedereen dat wel kon beweren en vroeg naar een identiteitskaart, zoals men een Amerikaanse sheriff naar zijn ster vraagt. Na enig tegenstribbelen kwam de kaart tevoorschijn: kapitein De

[p. 11]

Boer, van het H.K.G.S. Het klopte. Toen kwamen de indringende vragen. Was Scheepmaker betrouwbaar? ‘Ik zou niet weten waarom niet’, antwoordde mijn vriend. Hoe was het dan mogelijk dat hij in Belgrado had gestudeerd? ‘Voor zover ik weet via het ministerie van O.K. & W. Heeft u daar al navraag gedaan? Dat is hier in Den Haag,’ zei mijn vriend. Nee, dat hadden ze nog niet gedaan, maar het was wel een idee dat genoteerd werd. Andere vraag: wist mijn vriend dat ik regelmatig de Uilenspiegel las? Nee, dat wist hij niet. (Ik ook niet. Ik had het blad nooit in mijn handen gehad. Wel ben ik enige keren in mijn bestaan, fietsende langs de Keizersgracht te Amsterdam en aldus doende komende langs Felix Meritis, afgestapt om in de vitrine die aan de muur hing de altijd opengeslagen cartoonpagina te bestuderen; de cartoons waren gewoonlijk afkomstig van kapitalistische landen. De man die heeft gemeld dat ik ‘regelmatig’ de Uilenspiegel las, moet in de boom voor Felix Meritis hebben gezeten!). Derde vraag: Was het mijn vriend bekend dat ik communistische bijeenkomsten bezocht? Het was hem onbekend. Mij ook. Na via de S.M.I.D. te Harderwijk een klacht te hebben ingediend over deze methoden kwam er in het Noord-Zuidhollands koffiehuis te Amsterdam een bespreking tot stand tussen mij en twee heren van het HGKS. In burger waren ze, en ze hadden veel boeken gelezen over hun werk. De een ging recht tegenover mij zitten, de ander sterk achteroverleunend, zodat ik me om moest draaien om hem te zien, vlak naast me. De man tegenover me deed het woord: hij was de rustige, redelijke op-me-in-prater, terwijl de ander de onverhoedse vragensteller was die me in verwarring moest brengen. ‘Hè, u laat me schrikken!’, zei ik dan iedere keer als hij iets vroeg ‘met scherpe stem’. Toch waren ze heel geschikt. Ik moest begrijpen dat... Men kon geen risico nemen omdat... We leefden nu eenmaal in een gevaarlijke tijd... En u zult toch niet willen ontkennen (dat dus wat die communistische bijeenkomsten betreft) dat u een keer een communistische bijeenkomst in café De Kroon hebt bezocht? Ik dacht even geconcentreerd na en wist het toen! Pegasus had een literaire bijeenkomst in De Kroon belegd t.g.v. de boekenweek, en ik was daarheen gegaan omdat Lucebert er uit zijn werk zou voorlezen. Ik vertelde hun wat voor soort communistische bijeenkomst dat was. ‘Hebt u dan zo'n belangstelling voor poëzie!’, zei de onverhoedse vragensteller honend. ‘Weet u dan niet dat er een dichtbundeltje van mijn hand is verschenen?’ Bij God, dat wisten ze niet! Het werd onmiddellijk genoteerd, met titel erbij. Interessant! Ik vrees dat voor hen de bewijslast nu wel geleverd was. Bleef voor mij de vraag wie van de aanwezigen op die bijeenkomst mij had aangebracht. Ik herinner er mij slechts twee die mij kenden van gezicht. Een van hen was communist, vertaalde althans voor Pegasus. Ik moest het die tweede toch eens vragen...

Overigens geen kwaad woord over deze mensen. Zij doen hun best. Men kan niet eisen dat voor dit soort werk de intelligentsia wordt aangetrokken. Hoogstens zou men een beetje ijver kunnen verlangen, en dank zij die ijver een zo groot mogelijke nauwkeurigheid. Het grappige is, dat je veel van hun geheime avonturen betreffende jezelf toch te weten komt, ook al vraag je je in vreze af hoe groot het percentage is dat je onbekend blijft. Zo weet ik dat in mijn geheime militaire dossier de poëtische volzin staat: ‘Zou vriend van zoon van Gortzak zijn’. Men spreke deze zin uit en proeve hem op de tong: ‘Zou vriend van zoon van Gortzak zijn’: een viervoetige jambe. Hoe komen ze aan die wijsheid, vraag je je af? Ik had het ze verteld. Op de HBS had ik met Wouter in dezelfde klas en hetzelfde volleyballteam gezeten, en toen ik hem als militair een keer tegenkwam (hij is overigens sergeant-majoor geworden; ik heb het nooit verder kunnen brengen dan sergeant, omdat ik tegen kapitein X. had gezegd dat ik de actie van Spaak c.s. tegen de terugkeer van koning Leopold billijkte) zei hij me: ‘Jij zit in Harderwijk hè, bij de M.I.D.?’ Ons was op het hart gebonden dat niemand mocht weten dat we Russisch leerden. Als een burgerwerkman de kit kolen het lokaal binnenbracht, stopte de leraar even met de les tot hij weg was. Gehoopt werd dat de eenvoudige man de vreemde lettertekens op het bord voor Griekse zou verslijten, en dat hij zou denken dat we de slag bij Thermopylae aan het bestuderen waren. Ik heb toen

[p. 12]

op het vergeefse van deze camouflagepolitiek gewezen door te melden dat mijn vriend Wouter er al van af wist; zijn vader was toen nog niet uitgestoten.

Ik sta ook nog ingeschreven bij de vreemdelingenpolitie te Amsterdam, die ook een afdeling bezit voor dit soort zaken. Er zijn inderdaad vele ‘tegenwerkende bureaux’ in dit genre. Niet zo verschrikkelijk lang geleden kwam een rechercheur van deze dienst bij me op bezoek, een aardige, gemoedelijke man, die in een gesprekje over algemene zaken de slavistiek betreffende terloops vroeg: ‘U hebt toch ook eens een boek voor Pegasus vertaald, nietwaar?’ Nee, hoedatzo?, vroeg ik. ‘Maar Niet bij brood alleen, van Doedintsev, dat hebt u toch vertaald?’ Een typerend misverstand. ‘Niet bij brood alleen’ was indertijd (1956) een opzienbarend, het Stalinistische communisme attakerend boek. De Bezige Bij zou het uitgeven, ik zou het vertalen. Het bleek toen dat Pegasus de rechten al geclaimd had, maar alles duidde erop dat deze communistische uitgeverij niet van zins was het boek werkelijk onder Nederlandse ogen te brengen. De Bezige Bij werd voor de rechter gedaagd, het werd een geruchtmakende zaak, Pegasus kreeg gelijk, maar was wel genoodzaakt geweest te verklaren dat het voor een integrale vertaling zou zorgen. Er werd toen een nieuwe uitgeverij gesticht die niet bij de officiële organisatie was aangesloten, en mijn ‘niet-communistische vertaling’ (zoals er op het omslagbandje met potsierlijke nadruk stond) kwam nog net iets eerder uit dan die van Pegasus. De Pegasus-vertaling mocht echter in de boekhandels verkocht worden, de ‘piraten-vertaling’ niet. Veel ruimte voor misverstand was er dus niet; men hoefde maar een boekwinkel binnen te stappen om op de hoogte te raken. Toen ik een en ander aan de hand van documenten de rechercheur had aangetoond, maakte hij een enigszins verslagen, ontmoedigde indruk. ‘We hadden dit bericht van een mevrouw telefonisch doorgekregen’, zei hij verontschuldigend, en hij zou het meteen uit het dossier lichten. Ik heb geantwoord dat ik het prettig zou vinden als hij dat wilde doen, hoewel ik geen plannen had naar Amerika te gaan.

De laatste tijd heb ik niets meer van alle, mij tegenwerkende bureaux vernomen; een veeg teken wellicht. Ik vrees wel, dat Gans' kwalificatie ‘een gewillige gast van het regime’ zijn weg naar een van de dossiers gevonden heeft, want met mensen die ook maar in enigerlei contact met de Russische taal staan kan geen risico worden genomen. Ik ben mij dat bewust. Wat me wel een beetje hindert is, dat mijn bewering in H.W. dat Djilas in eigen land als een querulant wordt beschouwd in twijfel wordt getrokken. Gans noemt dit ‘scheefmakerij’ (‘What's in a name? A wordplay’ - Shakespeare). Helaas, mijn ervaring wil het niet anders. Gans zegt dat Djilas geofferd is voor de opnieuw ontluikende handel met Rusland. Uit deze gedachte spreekt een beetje teveel handelsgeest. Zoals men weet liggen Joegoslavië en Albanië al jaren met elkaar overhoop. Communistisch China steunt nu Albanië als gebaar tegenover Rusland, dat als tegengebaar Albanië in de doofpot heeft gestopt. Een en ander heeft meegebracht, dat Communistisch China ook bijzonder onaangenaam optreedt tegen Joegoslavië, en het laat zich dus denken dat Joegoslavië steun zoekt bij Rusland voor zover het zijn positie in de gistende communistische wereld betreft. Niet omdat de Joegoslaven hoeven te vrezen dat Communistisch China hun land gewapenderhand onder de voet zal lopen, maar omdat Tito c.s. de Joegoslavische vorm van communisme zo niet ingevoerd, dan toch erkend wil zien als een acceptabele vorm van communistisch bewind. Rusland is daarbij de grootste steun, vooral na het demasqué van Stalin en de gebleken zwakke economie van de meeste communistische staten. Rusland moet dus vooral niet geïrriteerd worden. Joegoslavië zit nu eenmaal in een moeilijke positie waarin gemanoeuvreerd, om niet te zeggen geschipperd moet worden. De Verenigde Staten heeft via de Senaat vorige week laten weten, dat communistische landen geen steun meer mochten ontvangen, behalve Joegoslavië en Polen, die de landbouwoverschotten kunnen krijgen. Ook al een manoeuvre die Joegoslavië als het witte voetje van het Witte

[p. 13]

Huis geen goede reputatie zal bezorgen bij de andere communistische landen. Communistisch China krijgt daaraan weer meer houvast voor zijn agitatie tegen Joegoslavië, en Rusland moreel gesproken minder houvast voor zijn verdediging van dit land. Nu heeft Djilas een boek geschreven, ‘Gesprekken met Stalin’ (ze kunnen worden nagelezen in De Volkskrant, die ze in afleveringen publiceert), dat Rusland op dit ogenblik wat ongelegen komt. Het komt de Joegoslavische regering dus ook bijzonder ongelegen. Hoe redeneert nu een groot deel van de Joegoslaven? Ik zal het zeggen aan de hand van wat een van hen mij onlangs zei. ‘Djilas,’ zei hij, ‘is een professionele opposant. Niemand zal hem intelligentie en moed ontzeggen, maar wat hij mist is politieke rijpheid. Hij is vrijgelaten nadat hij een verklaring had ondertekend dat hij zich zou onthouden van geschrijf dat de staat onwelgevallig was. Niet zodra is hij op vrije voeten of hij schrijft de “Gesprekken met Stalin” en geeft ze mee aan een Amerikaanse uitgever. Luister nu goed. Churchill heeft ook zijn memoires geschreven, maar dacht je dat hij daar geheime staatszaken in had onthuld zonder eerst toestemming te vragen van de regerende regering? Het bewind in Joegoslavië is al manoeuvrerend stap voor stap liberaler en vrijer geworden, en wie zegt waar we geweest zouden zijn als Djilas zijn zin zou hebben gekregen?’

Men kan zich dat inderdaad afvragen. Djilas is een revolutionair, Tito een evolutionair. Men zal zich herinneren hoe Hongarije de onverhoedse sprong uit de communistische wereld heeft moeten bekopen.