Hollands Weekblad. Jaargang 4

Tegenover Eichmann
J.J.D. Rijk

Mr. Abel J. Herzberg:
Eichmann in Jeruzalem (Daamen N.V.)
Harry Mulisch:
De zaak 40-61, een reportage (De Bezige Bij)

In zijn prachtige inaugurale rede heeft prof. Nagel enkele jaren terug de methodes aangewezen waarmee men zich in rechte van zijn medemensen placht en pleegt te ontdoen: men maakt er on-mensen van, bijvoorbeeld door ze in wolvevellen te stoppen voordat men ze van de rots gooit, of door ze de verantwoordelijkheid voor hun daden te ontzeggen. In het eerste geval sparen de voltrekkers van het vonnis hun eigen tedere gevoelens, in het tweede zijn hun tedere gevoelens de oorzaak van een halfzachte belediging, maar in beide gevallen wordt de gevonniste niet als rechtsgenoot behandeld. Hij wordt uitgestoten. Zo nodig wordt hij bestreden zoals men de vijand bestrijdt, en daarbij zijn onderzoek, begrip en veroordeling niet van hetzelfde belang.

Eichmann is een van de vijanden die niet vernietigd zijn en dus berecht moeten worden - en dat brengt mee dat hij (al is het maar tijdelijk, tot zijn doodvonnis) rechtsgenoot is. De publieke opinie had hem, het monster, de duivel, dit ontzegd. Door zijn vonnis werd hij rechtsgenoot, op het laatst.

Dat is te danken geweest aan de Israëlische rechtbank, die alle vragen over haar bevoegdheid heeft toegelaten, die zijn verdediging bevorderde en hemzelf aan het woord liet als een rechtsgenoot die zich kon beroepen op het kardinale feit van zijn menselijke geboorte; Eichmann die zelf mensen moordde - als ongedierte? als mensen tegen wie hij niets had? Ook dat was een vraag in het proces.

De twee Nederlandse schrijvers over zijn proces, Mulisch en Herzberg, zijn het erover eens dat Eichmann geen duivel, geen beest was. Ik wou dat het waar was, zegt Herz-

[p. 12]

berg, we zouden ons tenminste tegen hem kunnen beschermen. ‘Maar het is, helaas, niet waar. Eichmann is een mens, en naar ik ernstig vrees, nog een gewoon mens ook. Hij woont overal in de wereld temidden van ons. Hij is een soortgenoot. En onze verantwoordelijkheid is, hem voor de rampzaligheid te behoeden, waartoe hij vervallen kan.’ En Mulisch: ‘Wij moeten niet blijven letten op misdadigers, wij moeten blijven letten op doodgewone mensen. Wij moeten op de spiegel blijven letten.’

De constatering dat Eichmann geen beest was en geen misdadigerstype, is een van de weinige punten van overeenkomst tussen Mulisch en Herzberg, die in hun benadering net zo ver uiteen gaan als de toon van de citaten die ik hier gaf: Mulisch bezwerend, beeldend, speculatief en uiterst persoonlijk, Herzberg terughoudender, nuchter, analyserend en eveneens volledig persoonlijk in zijn humane beschaving.

Mulisch noemt zijn boek droogweg naar het rolnummer De zaak 40-61, een reportage, maar wie een verslag verwacht van het proces, beschouwingen over de juridische afwikkeling, de motieven en de reacties, moet bij Herzberg zijn, wiens boek (in een voorname typografie van Jurriaan Schrofer) de dramatische titel Eichmann in Jeruzalem draagt. Het was niet te verwachten dat Mulisch een nauwgezet verslag van de dagelijkse gang van zaken zou geven, zelfs niet van die ongewone in dit proces. Mulisch bevindt zich met de alledaagse werkelijkheid op slechte voet en is pas geïnteresseerd als de dubbele bodem van die alledaagsheid zichtbaar wordt, de onverwachte consequenties of de paradox dat die zichtbare werkelijkheid niet meer is dan fantasie, collectief bedrog. Vandaar zijn interesse voor Eichmann, die ‘geen uitzondering’ is.

Maar wat dan wel? Wat is dan een doodgewoon mens zoals Adolf Eichmann? In het begin van zijn ‘reportages’ lijkt Mulisch elke mogelijkheid van een verhouding tot Eichmann nog volledig te ontkennen: ‘Zijn daden liggen aan gene zijde van berouw, wroeging of schuldgevoel, zij staan in geen enkele verhouding tot enig woord of begrip’. Maar later komt hij tot een paradoxaal beeld van de gewone mens die Eichmann was, en die misschien in de spiegel huist: geen Dzjenghis Khan, geen antichrist, maar de ‘machinemens’. De mens die machine is, waarmee Mulisch niet bedoelt het slachtoffer van alleen maar een Duitse drilmethode,

maar de man die zich beschikbaar stelt om automatisch te reageren op eed en bevel, onverschillig welke inhoud dat bevel heeft: gedraag je, red de negers, of vermoord joden. Mensen die bij miljoenen rondlopen, ‘bruikbaar, volstrekt onkorrupt en levensgevaarlijk’, het ‘nieuwe element’.

Het blijft een beeld, en een dat veel speculatiever getekend wordt dan Herzbergs constatering dat Eichmann een hyperconformist was en zoals alle nazis het tegendeel van een rebel tegen de orde. Hoeveel overeenkomst er in deze beweringen ook ligt, er ligt ook een wereld van toonverschil in, en bovendien een verschil in opvatting over Eichmann zelf: Mulisch gelooft hem als hij zegt dat hij geen antisemiet was, Herzberg ziet Eichmann zich conformeren, en dus óók aan het essentiële van de nazitheorieën. Beeld noch constatering intussen geven uitsluitsel over het ontstaan van het gedrag. Herzberg betreurt hier de afwezigheid van een psycholoog die wellicht een heel tijdperk had kunnen ophelderen, Mulisch is benauwd voor de vervalsingen en simplificaties die een psychologische ‘verklaring’ kan opleveren.

Mulisch geeft een achtergrond aan zijn menselijke machines: zonder meteen tot een causaal verband te beslissen schetst hij het ‘geheime verlangen’ van generaties kunstenaars en filosofen naar de onderwereld dat voorafging aan de verwezenlijking ervan. De vernietiging en de ontbinding zijn sinds lang naar het daglicht gebracht: van zelfs Goethe's Faust af, langs De Sade tot de surrealisten en dadaïsten is het beeld van geweld en onredelijkheid opgeroepen. Mulisch zegt ervan: ‘Ik ben hun kollega. Iets schrijven en iets doen maakt nu juist alle verschil van de wereld uit’. Allicht, het excuus is overbodig, en zijn vraag in hoeverre de afbeelding van gruwel de oorzaak van gruwel is, zo gesteld en op deze schaal, is niet te beantwoorden. Maar het zegt veel over het slechte geweten dat Mulisch een citaat van juist Thomas Mann kiest als een mogelijk vruchtbaar ‘na-burgerlijk’ geluid, vruchtbaar voor een herstel van de humaniteit, en een tegengaan van de machines.

Het Europa van na de renaissance is voor Mulisch voorgoed voorbij. Tegen de ‘openbaring’ zoals de Hitlers die kennen biedt het verstand geen garantie, het ‘gezonde’ verstand niet en evenmin de schipperende élites van Ter Braak. De kansen van de man met de openbaring zullen in een wereld waar steeds meer Eichmanns, onkreukbaar en automatisch, temidden der machines leven, schrikbarend stijgen. We kunnen de ‘duisterder’ sectoren niet meer negeren; Mann

[p. 13]

ziet een combinatie van mythos en psychologie als een middel voor een nieuwe mensheid ‘gesegnet vom Geiste herab und “aus der Tiefe die unten liegt”.’

Dat Mulisch en Herzberg van inzicht verschillen over Eichmanns antisemitisme illustreert een groter verschil in de benadering van het proces: terwijl Mulisch vooral het drama van de gewone mens, van zichzelf, in een ontbonden Europa volgt, let Herzberg op de stukken. In het proces blijkt dat Eichmann antisemiet was, en de rechtbank achtte meervoudig bewezen dat hij zich met de leer vereenzelvigde en fanatiek nazi was. Herzberg geeft dat weer. Voor hem zou iemand die de ‘onderdanige dienaar van een aantal massamoordenaars is geweest, en slechts mechanisch aan hun wensen heeft voldaan’, onze aandacht niet verdienen - voor Mulisch ligt hier hét probleem.

Herzberg, de jurist, gaat dan ook (zonder enig formalisme) in op de argumenten van Hausner en Servatius. Hij keurt het proces, rechtvaardigt het en polemiseert met zijn tegenstanders, hij is nauwkeurig omdat hij het van belang vindt nauwkeurig te zijn ook hier: voor hem is rechtspraak een hoge uiting van menselijkheid, en geen sluwe acrobatiek of formalistische, dorre overbodigheid. Herzberg is strijdbaar in zijn geloof in kritiek en redelijkheid als criteria van de beschaving. Zijn boek is daarvan, met de voortdurende concentratie op de argumenten pro en contra, met de kennelijke overtuiging ook van de toereikendheid van die criteria, een doorlopend getuigenis. Herzberg is niet zozeer geschrokken van de innerlijke conflicten van onze cultuur - hij verdedigt haar tegen de vijand van buiten, ook al zijn dat ‘gewone mensen’, verdwaasd en wel.

Hij valt Servatius aan op de doelmatigheid van diens verdediging, maar vooral omdat deze met het beginsel van het positieve recht van de amorele staat komt aanzetten, in al zijn consequenties. ‘Mislukken is een afrijselijke misdaad. Succes betekent sanctioneren van wat verricht is’. Tegenover dit cynisme stelt Herzberg een absolute norm die moet gelden voor iedereen, altijd en overal. Dat hij persoonlijk uitgaat van een dergelijke norm is natuurlijk zijn volste recht, maar het verwijzen naar de geldigheid ervan ter bestrijding van Servatius' argument is het over het hoofd zien van een paar eeuwen beschaving van ‘kritiek en redelijkheid’. De formulering én de autoriteit van dergelijke normen zijn onderwerp van discussie, en tegenover Servatius' verwerpelijke conceptie van de machtsstaat is Herzberg met deze algemene verwijzing zeer onvolledig; hier is de gehele juridische radeloosheid in het geding die juist zoekt naar onbetwistbaarheid en objectieve aantoonbaarheid van de normen.

Wat ons de zekerheid geeft dat in Jeruzalem volledig recht is geschied en geen bestrijding, is de zorgvuldigheid waarmee de rechtbank alles ter discussie stelde en argumenteerde, en waarmee ze verder bouwde op de internationale jurisprudentie van na 1945; en bovenal onze persoonlijke adhesie aan de norm die zich verzet tegen massamoord. De rechtbank schiep door zijn optreden een rechtsorde waarin ze Eichmann als rechtsgenoot opnam en vonniste, en zij heeft het zich moeilijker gemaakt dan met een verwijzing naar een overtreden ‘absolute norm’ nodig was geweest. En dat moet ook Herzberg gelukkig vinden zolang er nog zoveel formuleringen van absolute normen mogelijk zijn! Het tegendeel van de absolute norm hoeft geen willekeur te heten; tertium datur.

Zowel het boek van Mulisch als dat van Herzberg ontleent dus zijn belang aan het feit dat er géén geschiedenis beschreven wordt, maar een werkelijkheid die niet volledig te begrijpen en te verklaren is. Waren alle vragen opgelost, dan had de lezer beter een oorlogsfilm kunnen gaan zien, die de vragen nauwelijks stelt. Nu dwingt het onbegrip over de mens die geen uitzondering is en geen ‘typische’ misdadiger iedereen tot persoonlijke verdediging.

De waarheid over Eichmann kan niemand koud laten, omdat er teveel vragen overblijven. De visie op de Eichmanns blijkt samen te hangen met de visie op de mens, met onze loyaliteit, onze sulligheid, onze solidariteit en het laatste houvast. Wie de commentaren van Herzberg én Mulisch leest (en ze zijn het beide meer dan waard) merkt dat ze elkaar zo goed aanvullen omdat ze elkaar op sommige van de dilemma's tegenspreken.