Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 8]

In harmonie met Pen
J. Tinbergen

Prof. dr J. Pen: Harmonie en Conflict, De Bezige Bij, Amsterdam, 1962.

In de zomer van 1961 heeft professor Pen een boek geschreven over Harmonie en Conflict dat hem niet is meegevallen en waarvan hij zich achteraf heeft afgevraagd voor wie het eigenlijk bedoeld was. Hij heeft het toen bestemd voor hen die een mening hebben op sociaal-economisch gebied en niet in de eerste plaats voor economen. Het moet dus in hoofdzaak vanuit deze bedoeling worden beoordeeld; doch ook het recensentenbloed kruipt waar het niet gaan kan, zoals nog zal blijken.

Pen heeft er bepaald goed aan gedaan het ‘schrijfwerk’ te verrichten waarvan de resultaten voor ons liggen. Hij heeft, dat is duidelijk, voor het gehele Nederlandse volk geschreven. Voor menigeen zal het gezond zijn te worden getracteerd op de nuchtere en geestige opmerkingen die hij maakt over de vele conflicten en conflictjes waaraan de samenleving rijk is, met name in het sociale vlak. Hij laat ze in een bijna eindeloze rij aan ons voorbijgaan: vijftien hoofdstukken handelen achtereenvolgens over evenzovele - of meer - tegenstellingen die in onze hedendaagse, of soms in de negentiende-eeuwse, maatschappij te vinden zijn; niet alleen de bekende grote, maar ook de meer beperkte of, voor de dogmatische man, onverwachte. Arbeid contra kapitaal, grondeigenaren tegen pachters, natuurlijk! Maar ook werknemers tegen elkaar, ondernemers tegen elkaar, tegen technici, tegen consumenten; de schatkist tegen de belastingbetalers, pressiegroepen tegen de schatkist en nog ettelijke andere tegenstellingen passeren de revue.

Pen heeft aan de ene kant een eerbiedwekkende belezenheid en aan de andere kant als adviseur van de minister van economische zaken nogal wat gezien van alle hedendaagse belangentegenstellingen, onderhandelingen en gewurm. Daar Pen's pen goed geslepen en zijn geest snel is krijgen wij een levendig betoog over al deze conflicten en een peiling van wat de verschillende meningen erover waard zijn.

Tot recensent's genoegen worden enkele schrijvers, zoals Hayek, Colin Clark en Parkinson af en toe even in het zonnetje gezet: ‘dat kàn niet goed aflopen; althans volgens Hayek, en het loopt, bij hem, ook niet goed af. Er komt een crisis van...’ (blz. 148). Clark krijgt zijn bekende belastingplafond van 25 procent op zijn brood. Terecht betwijfelt Pen wie er eigenlijk door Parkinson voor de gek wordt gehouden.

Is het dus al gezond voor de lezer dat hij ongetwijfeld wel ergens een eigen heilig huisje in puin vindt, hij kan, als hij wil, ook heel wat opsteken van kleine stukjes economische theorie die in elk hoofdstuk worden gebruikt als kern van de analyse. Hij zal ongetwijfeld daarbij wel eens op zijn tenen moeten staan en een andere keer het eenvoudig niet begrijpen. Ook dat is gezond; hopen wij voor de professie dat het sommigen tot verder lezen zal drijven.

Bezien van de kant van de lezer voor wie het boek bedoeld is kan het dan ook niet anders dan toegejuicht worden. Dit blijft ook waar wanneer de recensent-vakgenoot het hier en daar niet met de schrijver eens is, zo bijvoorbeeld op blz. 52 en daaromtrent, wanneer Pen - met Keynes - zegt dat loonsverhoging de werkgelegenheid niet beperkt.

Bij de behandeling van het beroemde ‘werknemersaandeel’ in het nationale inkomen mist men een toevoeging dat voor de sociale zijde van dit vraagstuk het werknemersinkomen per hoofd (vergeleken met het inkomen per hoofd van de gehele bevolking) belangrijker is dan het aandeel dat de gezamenlijke werknemers in het gezamenlijke inkomen hebben. De stijging die in Nederland tussen 1900 en 1950 in dat aandeel is opgetreden betekent heel weinig: het is de overgang van kleine zelfstandigen naar de werknemersgroep die dit cijfer verduistert. De tekst berijdt hier vooral een bekend stokpaardje van de schrijver, waarvan overigens niets lelijks wil gezegd zijn.

Op blz. 140 zou recensent gaarne het cijfer van de Japanse groei hebben willen vermeld zien, dat hoger is dan het Russische, welk laatste door de beste westerse deskundigen bepaald wel iets lager dan 10 procent per jaar wordt geschat.

Moet men, de bladzijden 59-61 lezend, aannemen dat professor Pen tevreden is met een loonpolitiek die de produktiviteit (maar dan voor het land als geheel) als basis heeft? Voor een klein land zou men wel graag iets

[p. 9]

over de ruilvoet hebben gelezen, die terecht door het bekende rapport van 1951 van de SER als een medebepalende factor is genoemd.

Is, voorts, een noodzakelijke veronderstelling voor het optimumtheorema, op blz. 25 behandeld, dat de maatschappij stilstaat? Men kan ongetwijfeld ook voor geleidelijk groeiende volkshuishoudingen tot dezelfde stelling komen.

Deze kleine divergenties tussen de voorkeur van de schrijver en die van de recensent doen intussen niets af aan de waarde van het boek voor de lezers tot wie de auteur zich in de eerste plaats richt.

Het boek is echter toch ook een poging om over het thema van conflict en harmonie iets toe te voegen aan de bestaande literatuur. De schrijver meent immers, zo zegt het de zelfaankondiging, dat er in dit opzicht duidelijke lacunes in de economischwetenschappelijke literatuur bestaan. De lezers, aangevoerd door de redactie, van dit weekblad zitten echter nu klaar om weer eens twee economen elkaar in de haren te zien vliegen en nu komt dus ook het kruipende bloed van recensent aan zijn trek. Welnu, in enkele opzichten is ook recensent het ‘schrijfwerk’ van de auteur, zoals hemzelf, ‘niet meegevallen’. Natuurlijk is dat het geval met de abstracte zijde van de behandeling, waar schrijver en criticus in dit geval wat meer verschillen dan in de meeste concrete aspecten van het onderwerp.

De definitie van conflict, naar recensent's smaak niet onjuist gekozen, blijft vrij eenzaam. Van conflict ‘is sprake wanneer de toeneming van het individuele of groepsinkomen... berust op de verkleining van andersmans inkomen’ (blz. 12). Akkoord; zelfs nog meer akkoord wanneer daarbij tussengevoegd wordt ‘of de behoeftenbevrediging die het reële inkomen teweegbrengt’. Laten wij daarvoor het woord ‘welvaart’ gebruiken, want wij moeten bij de welvaartstheorie te biecht gaan om over dit onderwerp de diepstgravende bijdragen van de economische wetenschap te vinden. De korte uiteenzetting over de welvaartstheorie die Pen geeft - een goed stuk didactiek - blijft echter zonder verdere toepassing. Het zou goed geweest zijn om de vraagstukken waarbij het conflict optreedt te onderscheiden naar uitgangspositie en naar de directe oorzaken van de welvaartsveranderingen die het conflict of de harmonie brengen. Deze kunnen het gevolg zijn van veranderingen in economische grootheden zelf en van veranderingen in ‘data’. Om met de eerste te beginnen: een verandering in een prijs zal



inkomens en welvaart van allerlei groepen en personen wijzigen, waarbij gewoonlijk conflicten kunnen worden geconstateerd. Het lijkt nu goed er op te wijzen dat de situatie verschillend is al naarmate de maatschappij zich bevindt in - als uitgangspunt - een Pareto-optimum of daarbuiten. Bevindt zij zich daarbuiten dan zijn er, zoals bekend, veranderingen mogelijk waardoor niemand nadeel heeft. Hier dus harmonie. Is de samenleving eenmaal in een Pareto-optimum, dan is geen verandering meer mogelijk zonder dat de vooruitgang van de enen de achteruitgang van de anderen betekent. Hier dus noodzakelijkerwijze conflict.

Voor veranderingen in ‘data’, in de voor de econoom ‘van buiten gegeven grootheden’ kunnen soortgelijke onderscheidingen worden gemaakt. Zij zijn van bijzonder belang wanneer het gaat om diegene onder de data die wij ook wel ‘middelen van de economische politiek’ noemen. Ook hier is het denkbaar dat een verandering òf wel leidt tot welvaartsverhogingen van alle betrokkenen, òf wel tot verhogingen bij sommigen en verlagingen bij anderen. In het eerste geval is sprake van harmonie, in het laatste van conflict. Dienovereenkomstig kan men in een gegeven economische situatie onderscheiden tussen middelen van economische politiek die schrijver dezes als ‘ondersteunende’ heeft aangeduid en andere die ‘conflicterend’ zijn. De eerstgenoemde categorie is uiteraard aantrekkelijker. Verkeert een groep landen in een depressie, dan is het toepassen van handelsbelemmeringen (wellicht) een voorbeeld van een conflicterende politiek, terwijl een gezamenlijk vergroten van de overheidsuitgaven een voorbeeld is van een economische

[p. 10]

politiek waarbij de landen elkaars welvaart en politiek ondersteunen.

In de aangegeven stukjes bestaande economische theorie zijn dus aangrijpingspunten te vinden voor het verdere behandelen van het onderwerp harmonie en conflict. Men zou bijvoorbeeld kunnen zeggen dat er harmonie is zolang men op weg is naar een Pareto-optimum; het bereiken daarvan is het einde van de mogelijkheid tot harmonische veranderingen. Het zou nu interessant geweest zijn om te vragen of men daarom op het bereikte Pareto-optimum moet blijven. Zoals bekend zijn er een groot aantal Pareto-optima, waartussen alleen kan worden gekozen indien men een middel heeft om ‘interpersonele vergelijkingen’ te maken; dit is een vraag, gelijkwaardig met de vraag of er een sociale welvaartsfunctie kan worden aangegeven. Dat is, in nog andere woorden, de vraag of men de ‘ernst’ van verschillende conflictsituaties met elkaar kan vergelijken en kan komen tot een uitspraak wat er ‘moet’ gebeuren indien men stuit op een conflict.

Recensent heeft de behandeling van dit soort vragen wel wat gemist. Goed, laat er een conflict zijn tussen twee groepen wanneer wij een belastingverandering voorstellen. Interessanter dan te weten dat er een conflict is, schijnt het hem te onderzoeken of wij daarom die belastingverandering moeten verwerpen. Anders gezegd: hoe kunnen wij de harmonie, indien zij dan beperkt aanwezig is, zo groot mogelijk maken? Pen ziet, terecht, gebrek aan harmonie in een volkshuishouding met een zeer ongelijke inkomensverdeling. Het zou interessant zijn te weten of die harmonie vergroot kan worden.

De schrijver zal gemakkelijk kunnen tegenwerpen dat er binnen de huidige economische wetenschap geen oplossing is en dat hij alleen een stuk van die wetenschap heeft willen populariseren.

Laat dit genoeg zijn over de abstracte zijde van het thema. Tot slot moge nog iets worden gezegd over de concrete conclusie waartoe professor Pen komt. Daarmee kan recensent het weer gaarne met de schrijver eens zijn. Deze noemt de vooruitzichten voor de sociaal-economische harmonie niet slecht. Er is iets van de scherpe kanten der grote conflicten af; de conflicten zijn partiëler, meer verspreid en niet zo groot meer. De inkomensverdeling (na belasting) is vrijwat gelijkmatiger geworden. Dit is juist wanneer men het uitspreekt voor noordwest- en centraal-Europa. Het is niet juist, maar waarschijnlijk ook niet bedoeld, voor de wereld; doch dat is een in het Nederlands dialect geschreven boek ook niet.