Hollands Weekblad. Jaargang 4

Leavis versus Snow
K. Schaap

Degenen die zich met enige regelmaat op de hoogte plegen te houden van wat er omgaat in het literaire Engeland, zullen zonder twijfel hier of daar iets opgevangen hebben van het rumoer dat ontstaan is rondom C.P. Snow's ‘Rede Lecture’ The two cultures and the scientific revolution (1959) en F.R. Leavis' recente kritiek daarop in zijn ‘Richmond Lecture’ The significance of C.P. Snow, een lezing gehouden in Downing College, Cambridge, op 28 februari van dit jaar, en, na in een paar bladen nogal mishandeld te zijn, gepubliceerd in The Spectator van 9 maart. Het lijkt alleszins de moeite waard er enige aandacht aan te besteden, ook omdat het een wat navrant licht werpt op een aantal aspecten van onze aanstaande partner in de EEG.

Dr. F.R. Leavis, reader in Downing College, Cambridge, is ongetwijfeld een der belangrijkste critici van de eerste helft van deze eeuw. Gedurende een periode van ten minste dertig jaar heeft hij onophoudelijk gewerkt aan een herwaardering van de gehele Engelse literaire traditie. Hij is oprichter en een van de belangrijkste medewerkers van het bekende tijdschrift Scrutiny geweest en het resultaat van zijn arbeid vindt men in een aantal belangrijke boeken (D.H. Lawrence (1930), New bearings in English poetry (1932), waarin zo ongeveer voor het eerst aandacht besteed wordt aan het werk van T.S. Eliot, The great tradition (1948), een studie over de Engelse roman). Door een voortdurend verzet tegen misplaatste houdingen jegens de literatuur (de academische, de snobistische), een voortdurend zoeken naar goede criteria, het stimuleren van helder denken over het verband tussen letterkunde en samenleving, het ijveren voor ‘the common pursuit of true judgement’, heeft hij generaties lezers een relevante wijze van lezen en oordelen bijgebracht.

Over de figuur van C.P. Snow kan, dunkt mij, weinig meningsverschil bestaan. Oorspronkelijk natuurkundige, vervolgens ‘civil service commissioner’, heeft hij een aantal niet onaanzienlijke posities in het publieke leven weten te veroveren. Bovendien is hij sinds de tweede wereldoorlog werkzaam

[p. 6]

als romanschrijver. Als schrijvend natuurkundige, of wat hij zelf noemt ‘literary intellectual’, is hij in Engeland als de niet onaanzienlijke belichaming gaan fungeren van wat wij het beste met ‘de culturele grootindustrieel’ kunnen betitelen, waaraan zijn omgeving op z'n minst evenzeer debet is als hijzelf. Het blijkbaar voortdurend bij hem gegroeide besef een symbolische functie te vervullen in de hedendaagse Engelse samenleving ligt mede ten grondslag aan The two cultures, de mislukte preek over de huidige cultuur.

Het is niet nodig al te lang uit te weiden over Snow's literaire arbeid. Het is bijvoorbeeld niet erg duidelijk waarom in ons land nogal aandacht is besteed aan een roman als The masters (nu ook in het Nederlands vertaald). De lezer van goede wil die, bijvoorbeeld, D.H. Lawrence's Women in love en E.M. Forster's A passage to India met enige zorg heeft gelezen, en die bovendien gewend is zijn leeservaringen enigszins te ordenen (en welke goede lezer is dat niet), kan alleen maar tot de conclusie komen dat The masters niet zoveel te bieden heeft. Het enige goede wat men ervan zou kunnen zeggen is dat het tegemoetkomt aan een momenteel alomtegenwoordige nieuwsgierigheid uit de eerste hand te vernemen wat er zo al aan de gang is achter de schermen van het universitaire leven - Snow is een insider. Een oppervlakkige bevrediging van een oppervlakkige belangstelling dus. Snow is nauwelijks in staat iets door z'n taal op te roepen. Het is duidelijk: hier kan van een kunstwerk nauwelijks sprake zijn.

In The two cultures and the scientific revolution laat Snow zien dat er vandaag twee culturen naast elkaar staan, de ‘scientific culture’ en de ‘literary culture’. De beoefenaars van wat wij de a-wetenschappen zouden noemen zijn, aldus Snow, helemaal niet op de hoogte met de ontwikkeling der b-wetenschappen. Snow, met één been in de ene, het andere in de andere cultuur, schijnt bij uitstek de man om deze moeilijkheid te overbruggen en we zouden dan inderdaad van heel wat narigheid af zijn. We moeten beginnen, zegt Snow, te erkennen dat de beoefenaar der b-wetenschappen inderdaad een cultuur heeft, en bovendien de toekomst. Zijn cultuur is zelfs superieur aan de ‘literary culture’ - waarvan Snow echter ondanks zijn pretenties nauwelijks begrip heeft. Iemand met intelligentie en denkkracht zou, door dit probleem scherp te stellen en ons grondig in te lichten, de wereld een dienst bewijzen. Snow echter weet niet waar zijn beide benen gebleven zijn en een verhelderende discussie wordt niet in de hand gewerkt.

Het is dit wat Leavis zo duidelijk mogelijk heeft willen signaleren, geschrokken door het applaus en in het besef dat een soort losbollig omspringen met begrippen en waarden alleen maar grotere verwarring kan stichten. Zijn belangrijkste, aan de hand van duidelijke citaten gestaafde argumenten zijn: Snow is helemaal niet het geniale brein waarvoor hij zich zo opzichtig uitgeeft, zijn definities zijn verwarrend en verward, zijn begrip van ‘literary culture’ is inadequaat en blijft steken op het niveau van de zondagsbladen, enig elementair gevoel voor logische opbouw en consequent denken ontbreekt. ‘The intellectual nullity’, schrijft Leavis, ‘is what constitutes any difficulty there may be in Snow's panoptic pseudo-cogencies, his parade of a thesis: a mind to be argued with - that is not there...’.

Koelbloedig wordt Snow's stijl en wijze van denken en voelen geanalyseerd: ‘... he (Snow) is utterly without a glimmer of what creative literature is, or why it matters. That significant truth comes home to us, amusingly but finally, when, near his opening, he makes a point of impressing on us that, as himself a creative writer, he is humanly (shall we say?) suprcmely well-qualified - that he emphatically has a soul. “The individual condition of each of us”, he tells us, “is tragic”, and, by way of explaining that statement, he adds, “we die alone”. Once he says “we live alone”, but in general - for he makes his point redundantly - he prefers to stress dying; it's more solemn.’

[p. 7]

Maar de b-mensen, zo citeert Leavis Snow verder, ‘the scientists, see no reason why, just because the individual condition is tragic, so must the social condition be. For himself, with tragic stoicism, he says: “we die alone: all right”, but - which is his message, the sum of his wisdom - “there is social hope”.’

Waar is, vraagt Leavis, de ‘social condition’ die niets te maken heeft met de ‘individual condition’? Dit is inderdaad wat Leavis noemt ‘the characteristic and disastrous confusion of the civilization he (Snow) is offering to instruct’.

Leavis heeft achteraf meer gelijk gekregen dan hij mocht verwachten. Een golf van woede ging na de publikatie van zijn lezing door Engeland, en nu men Snow eenmaal had geaccepteerd voor wat hij pretendeerde te zijn greep men naarstig naar de pen om de Wijze te verdedigen. Dat dit gedaan werd niet door ruiterlijke pogingen om Leavis' kritiek te weerleggen, hoewel die gesteld was in de wezenlijk bescheiden vorm - ‘this is so, isn't it?’ - maar door een ergerlijke aanval in de pers, is betreurenswaardig en karakteristiek. Pendennis bijvoorbeeld geeft ondanks een manifeste onkunde omtrent het werk van Leavis zich en zijn blad met een aantal misselijke opmerkingen dermate bloot, dat wij ons wel moeten afvragen welk recht van spreken hem en The Observer in deze aangelegenheden eigenlijk nog rest (zie The Observer van 11 maart).

Leavis heeft, ervan uitgaande dat er iets aan de hand is met een cultuur die bereid is de quasi-diepzinnige preek te onderschrijven, Snow's argumenten volledig ontzenuwd. En dit niet op een vlegelachtige, gefrusteerde wijze, zoals sommigen willen, maar in een polemiek die duidelijk blijk geeft van een intellectuele pudeur, een gevoel voor maatstaven, en een zuiverheid van denken en voelen die de aanval des te overtuigender maakt en bij uitstek geschikt schijnt het kunstwerk tegen kwaadwillende filistijnen te verdedigen. Het mag Snow dan een troost zijn, zoals de NRC van 21 april schrijft dat, zijn toneelstuk The affair, gemaakt naar een van zijn boeken, nog steeds te Londen volle zalen trekt!

Tot slot één reactie uit de officiële letterkundige wereld die voor The Observer nauwelijks onderdoet. Door de bedrieglijk bedekte termen ervan is het misschien zelfs onaangenamer dan het gewauwel van een Pendennis.

Aan het eind april verschenen nummer van A review of English literature gaat, zoals gewoonlijk, een plechtstatig ‘editorial’ vooraf van de hand van de uitgever, professor A. Norman Jeffares. Zo onbeheerst, in zo bedekte termen, zo oneerlijk geeft de man de hond een schop, een naargeestige, onechte verontwaardiging verbergend achter een quasi-superioriteit (hij is voor alles ‘op de hoogte’) en een schimmige april-mei-symboliek (de kaft is dan ook dit keer groen!), dat enige aandacht wenselijk is.

Jeffares is gegrepen door het wisselend seizoen en wil dat op de lezer van het overigens zeer lezenswaardige tijdschrift overdragen. Dit geeft hem bovendien de gelegenheid toch vooral duidelijk te maken dat hij z'n modernen kent. ‘The cruellest month is on us!’, roept hij uit, om vervolgens door te babbelen over de komende narigheden van de eindexamens. Dit nu is een parafrase van de eerste, schitterende regel van T.S. Eliot's grote gedicht The waste land. We weten nu wel op welk vlak Jeffares Eliot ontmoet heeft. We dwingen ons ditmaal door te lezen, merken terloops op dat onze kritische arbeid niet zo de moeite waard is als wij vermoedden (‘to criticise is more superficially attractive, of course...’), we krijgen het gevoel minzaam bejegend te worden maar gelukkig toch ook als lieden die op de hoogte zijn, en komen dan aan het slotstuk: ‘We need some showers sweet enough not only to pierce the drought of a narrow academicism, but also to wash off the strangely unguided missiles of a Cambridgeshire loam which have sullied the image of criticism in the minds of writer and layman alike’.

Jeffares heeft gesproken; schrijver en leek (we worden nu gelukkig geheel voor vol aangezien, de man kent ons!), we weten nu precies wat er met ons idee van literaire kritiek gebeurd is. Was het niet voor dit soort gelegenheden dat D.H. Lawrence de kernachtige doch suggestieve uitdrukking placht te reserveren: to do dirt on life?