Hollands Weekblad. Jaargang 3

Duister festival in zonnig Montreux
H. Schaafsma

Televisie en festival. De woorden laten zich moeilijk rijmen. Bij festival heb ik altijd gedacht aan glamour, aan feestelijke zalen, aan snobisme. Televisie komt uit een klein kastje dat in een hoek van een kleine kamer behoort te staan. En toch kent Europa sinds vorig jaar twee festivals. Een in Monte Carlo. Dat wordt niet erkend. Serieuze bladen als Arts en de Neue Zürcher Zeitung hebben zich daarover twee maanden geleden nogal opgewonden. Want ondanks die nieterkenning hebben de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie zich er volgens gezaghebbende waarnemers - onder wie de critici van de genoemde bladen - van hun sterkste kant laten zien. Met dramatische produkties, met balletadaptaties en met documentaires. Marcel Achard presideerde de door Rainier Grimaldi (waarom ontbrak hij vorige week in het Amstelhotel? Ludwig-Ferdinand von Preussen was er immers wel?) gepatroniseerde jury, die verder nog een of twee académiciens bevatte.

Waarom Monte Carlo niet wordt erkend is onduidelijk, maar wel te bevroeden. De strubbelingen tussen Parijs en de soeverein zullen er iets mee te maken hebben. Want in die strubbelingen spelen de zenders Europe Numéro I (sinds de Saar weer Duits is werkend met een Monegaskische concessie op Monegaskisch territoir) en Télé-Monte-Carlo een rol. Dientengevolge is behalve de Sorifad, waarmee de regering van de Vijfde Republiek de reclamezenders aan Frankrijks periferie hanteert (het idee is al van wijlen Pierre Laval, die er de nazi's een dienst mee wilde bewijzen), ook de RTF, de officiële staatsomroep, in het geschil betrokken. En de RTF is weer een invloedrijk lid van de Union Européenne de Radiodiffusion, oftewel de European Broadcasting Union.

Hoewel het festival van Montreux evenals dat van Monte Carlo een produkt van particulier initiatief is - M. Jossy, directeur van het Syndicat d'Initiatives, fungeert tevens als directeur du festival - vond het wel onmiddellijk erkenning. Van de Zwitserse omroep én van de EBU voornoemd. De jury wordt gepresideerd door Raymond Janot, die ten tijde van het festival van Monte Carlo nog directeur-generaal was van de Radio-Télévision Française, maar inmiddels als vierde directeur-generaal sinds het betrekken door De Gaulle van het Elysée is afgetreden (niets blijkt zo moeilijk en frustrerend als het runnen van de onder drie departementen ressorterende Franse omroep). Janot stelt zich thans bescheiden

[p. 8]

tevreden met het honoraire vice-voorzitterschap van de EBU.

Ondervoorzitter van de jury in Montreux was Wladimir Sokorsky, leider van de Poolse omroep. Hieruit blijkt al dat oost en west elkaar aan het Lac Léman hebben gevonden. Van politieke tegenstellingen bespeurde men er, zo mogelijk, nog minder dan op de Pugwashconferenties. Met dien verstande dat de in groten getale aanwezige Moskovieten mij beter in het pak leken te zitten dan de Sowjetgeleerden (die ik overigens alleen van de plaatjes ken). Nu ging het hier ook maar om een heel klein terrein van het televisieprogramma: het amusement.

Daarvan viel dan weer weinig te constateren voor wie als buitenstaander op het terras van Montreux Palace in de middagpauze tussen de afgevaardigden zou hebben plaatsgenomen. Het waren vooral ernstige dames en heren die zich hier onderhielden over hun gemeenschappelijke zorgen. En waarom ook niet? Het televisie-amusement is een zaak die serieus genomen moet worden. In de meeste andere programmagenres kan men teruggrijpen naar gegeven inhouden (drama en documentaire bijvoorbeeld). Zou men dit in het amusement ook doen, dan was het gevaar groot dat men in korte tijd vast zou lopen. Want hoewel de kracht van televisie veeleer ligt in de sfeer van de actualiteit (rechtstreekse reportages, nieuws, informatieve uitzendingen) valt niet te ontkennen dat de meeste van de 120 miljoen (of daaromtrent) televisiebezitters die de wereld thans kent in hun vrije tijd vooral verwachten ‘verstrooid’ te worden.

Dit is een weinig exact gegeven (ieder verstrooit zich op zijn wijze) waarmee sociologen, psychologen en vooral cultuurfilosofen zich nog wel tientallen jaren onledig zullen houden. Als criticus heb je, geloof ik, de taak dat amusement, of wat als zodanig wordt aangediend, ernstig te nemen. Ook al zit je er voor eigen consumptie niet om verlegen. (Televisiekritiek is nauwelijks een specialisme te noemen. Televisie is geen kunst, kan ergo geen libido zijn. Je moet het anders bekijken. Dit voor vandaag alleen maar terzijde.)

In Frankrijk vooral gaan de laatste tijd steeds meer stemmen op die van de televisie volkomen nieuwe vormen van ontspanning eisen omdat zij zich richt tot een volkomen nieuw publiek. Ook niet-orthodox-marxistische critici betogen dat musichall, revue en variété het domein van een verdwijnende bourgeoisie zijn. Ik geloof dat de zaak hiermee wat al te simpel wordt gesteld. Aan de andere kant lijkt er iets te zeggen voor de hypothese dat de groten van revue en cabaret zich minder lichtvaardig en stellig duurder aan de televisie zullen verkopen dan hun collega's van het toneel.

Voor een chanteuse of een conferencier met een goed maar beperkt repertoire ligt het ook economisch moeilijker. Waarbij nog komt dat televisie, en dat is nu uit onderzoekingen in verschillende landen wel een zo ongeveer zekere zaak gebleken, de tot weinig verplichtende vormen van vrijetijdsbesteding, zoals cabaret- en variétébezoek, meer concurrentie aandoet dan de ‘serieuzere’ (schouwburg en concertzaal).

Hiermee is dan al even geduid op de moeilijkheden waarvoor de serieuze producer van amusementsprogramma's komt te staan. Zal hij nieuwe wegen vinden? Zal hij wellicht eigen formules en vormen ontwikkelen? Het lijkt in principe niet onmogelijk, maar wel heel moeilijk. Verreweg het meeste van wat ik in Montreux heb gezien - 21 programma's, meedingend naar de prijs, en dan nog eens 3 programma's, ingezonden buiten mededinging - haakte met meer of minder succes in bij de klassieke vermaakstraditie. Revuegirls hadden een belangrijk aandeel in de meeste Europese produkties. Ranke benen, hoge boezems, lage décolletés. Ik heb er niets tegen zolang het driedimensionaal te aanschouwen valt. Maar op het kleine beeldscherm gaat zoveel van de aantrekkelijkheid verloren. Opvallend was dat dit dan vooral in de programma's uit de beide Duitslanden gecompenseerd moest worden met het strelend handgebaar van knie naar dij dat ik me van Marlene Dietrich meen te herinneren uit Der Blaue Engel.

In de presentatie van talrijke programma's viel ook duidelijk de invloed te bespeuren van de showfilm. Het duidelijkst al weer in de, tot mijn zeer grote verbazing, door de officiële jury met de Bronzen Roos (derde prijs) bekroonde bijdrage van de Westduitse televisie, die van begin tot einde in de Bavaria (film)studio's te München was gepro-

[p. 9]

duceerd. Met - pikante bijzonderheid - medewerking van de Luftwaffe, of hoe die tak van dienst na Goering mag heten. Regie, enscènering en montage getuigden van gedegen maar verouderd vakmanschap.

Natuurlijk is de vraag televisie = film of televisie = puur in de discussies bij herhaling aan de orde gesteld. De Amerikaanse journaliste Joan Barthell wilde door de persjury zelfs een motie laten aannemen waarin het maken van onderscheid verboden werd. Nu is miss Barthell behalve gepensioneerd schoonheidskoningin van de Verenigde Staten ook redactrice van het blad Telefilm, uitgave van de Hollywoodse filmproducenten die in de televisie-industrie hun grootste afneemster vinden. Helemaal onbaatzuchtig hoefde haar voorstel dus niet te zijn. Niettemin is er veel voor te zeggen. Televisie zal, ook in Europa, met de toeneming van het aantal zenduren in voortdurend sterkere mate van ‘voorprodukties’ afhankelijk worden. In filmstudio's gemaakte films kunnen evengoed typisch op de mogelijkheden en beperkingen van het medium zijn afgestemd als ‘live’-uitzendingen of beeldbandregistraties. Niet de techniek, maar het karakter is bepalend.

De met de Zilveren Roos (tweede prijs) van de officiële jury en met de journalistenprijs bekroonde Tsjechoslowaakse inzending was een schoolvoorbeeld van zo'n echt voor televisie gemaakte film. Een prachtig beeldverhaal, met een mimisch zeer begaafde clown als hoofdpersoon, vol spirituele vondsten, maar ook vol mensen die zo waren opgenomen dat direct contact met hen mogelijk werd. Niemand zou op het idee zijn gekomen een dergelijk programma als bioscoopfilm te maken. Wel verried het duidelijk de nationale film- en theatertraditie van Tsjechoslowakije. Hierop legde dr. Valter Feldstein, programmadirecteur van de Praagse televisie, ook de nadruk: een traditie die hij niet aan een regiem gebonden achtte.

De Tsjechen, die vijftig uur per week uitzenden, moeten wel veel met film werken: zij hebben, voor de avondprodukties, slechts één studio van 160 vierkante meter ter beschikking. Maar door het bezit van een eigen televisiefilmdienst onderscheiden zij zich van de Russen (‘gunstig’, zei Feldstein, met nationale trots) die al hun filmwerk door Mosfilms laten produceren. De Sowjetbijdrage, een gedanste allegorie met de ruimtevaart als motief, getuigde van volstrekte nonchalance voor de technische beperkingen van televisie. Het was een 36 mmkleurenfilm, met een formidabele danser, in een kitscherig-demagogische choreografie. Gunstig stak hierbij weer af een technisch onbeholpen maar qua idee bijzonder te waarderen programma van de Roemeense tlevisiedienst.

Ondanks het nationale karakter, misschien toch ook juist daardoor, zou de Tsjechische televisiefilm zich lenen voor uitzending in alle landen ter wereld. Mede omdat de dialoog er een zeer ondergeschikte rol in speelt. Hetzelfde kan worden gezegd van Kaskad, het met de Gouden Roos bekroonde programma van de Zweedse televisie. Glorieus bewijs van wat in een klein land bereikt kan worden door mensen die het vak kennen en minnen. Regisseur Falck heeft de belichting geleerd bij Max Reinhardt, de regie bij Ingmar Bergman. Het viel in de afwerking van dit in drie dagen op beeldband (met televisiecamera's dus) geregistreerde programma duidelijk te constateren. Maar er was meer: de intelligente manier waarop de ‘leading lady’ Eartha Kitt in de entourage van voortreffelijke Zweedse artiesten was geplaatst; de vaart die de aandacht geen ogenblik de gelegenheid gaf te verslappen.

Deze twee programma's vooral, produkties van kleine landen beide, hebben het festival van Montreux zin gegeven. Zij waren volkomen op televisie afgestemd, met esprit en intelligentie gemaakt, daardoor inspirerend en stimulerend. Natuurlijk was er meer koren onder het kaf. De gladde BBC-bijdrage onderscheidde zich door een voorbeeldige regie; een programma van de Franse omroep liet zien hoe met een eenvoudig muzikaal thema een plezierige rijkdom aan verscheidenheid is te bereiken; de Judy Garland-show van het Amerikaanse CBS kenmerkte zich door de boeiende presentatie van een ‘personality’, die geplaatst

[p. 10]

werd tegen een achtergrond van steeds wisselende, knap gebruikte abstracte decors. Opvallend hier vooral het volledig vrij-zijn van de traditie van de showfilm; het accent op de artieste als ‘medium in het medium’.

Nog teleurstellender dan de kwasi-folkloristische inzending uit Japan (teleurstellend omdat de Japanners bij reputatie uitnemende televisiemakers zijn) waren de huisbakken, armetierige, maar peperdure (f 150.000) show van de Britse commerciële televisie en het onnozele kinderprogrammaatje waarmee NBC, een van de grote Amerikaanse networks, voor de dag durfden komen. De verklaring voor dit échec werd ons gegeven door de vertegenwoordiger van de machtige MCA (Music Corporation of America), die op het festival vooral was om zaken te doen: de meeste Amerikaanse shows zijn zo met exclusieve rechten belast dat ze voor vertoning op een festival als dit niet in aanmerking kunnen komen.

De aanwezigheid van deze heer en van tal van andere vertegenwoordigers van commerciële producenten maakte overigens duidelijk dat televisie ‘big business’ is geworden. Het festival was tevens beurs en markt, zo kreeg men de indruk. IJverig weerden zich in dit opzicht ook een paar afgezanten van de Egyptische televisie, die bijzonder goed thuis bleken in de produktieprijzen en uitzendrechten van de Oosteuropese



programma's; die verder propaganda maakten voor hún televisiefestival, dat in augustus in Alexandrië zal worden gehouden. Een festival waar ook dramatische produkties, documentaires en opera's op de beeldschermen te zien zullen zijn. Of de Europese Radio Unie haar medewerking zal verlenen? Ik betwijfel het. Maar Amerika en Rusland zullen zeker van de partij zijn.

Ter stutting van het vaderlandse zelfbewustzijn: Corry's Party, de Nederlandse inzending, is niet onwelwillend ontvangen. Dat lag minder aan de party - ‘you can't see nor smell it’, zei een invloedrijke Brit - dan aan Corry Brokken zelf. Haar talent en verschijning oogstten meer dan respect. Regisseurs uit verscheidene landen spraken al over contracten. Wanneer we in het oog houden dat de televisie zich aan het ontwikkelen is tot een belangrijke industrie, dan is dat verdiende succes van mevrouw See-Brokken iets om in het oog te houden. Nederlandse televisieproducers kunnen wellicht lering trekken uit wat Hans Mehringer, oud-acteur en vroeger medewerker van filmregisseur Leopold Lindtberg, thans regisseur bij de Zwitserse televisie, mij zei: ‘Als je die vrouw aanvoelt kun je alles met haar doen. Sie ist groszartig’.

Het klonk overtuigend. Er stak geen brokje bijbedoeling in.