Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 13]

Dat éne boek
Over Willem Brakman
C.L. Bittremieux

In hetzelfde jaar als zijn debuut Een Winterreis (1961) verscheen Willem Brakmans tweede, op de vorige aansluitende roman Die Ene Mens. Een paar maanden geleden kwam er een derde boek van hem: De Weg naar Huis, een bundel verhalen waarvan meegedeeld wordt dat ze ouder zijn dan de beide romans.^*)

Na de lectuur aan die drie boeken terugdenkend, zie ik er eigenlijk maar één voor mij, dat uit de drie is samengesteld, maar dat éne boek is dan niet een gesloten geheel, het is integendeel een nog in wording zijnd, voltooibaar complex. Of een legpuzzle waar ik de rest moet bijdenken; of nog een opeenvolging van partiële, verspringende belichtingen van een doek dat ik nooit in zijn geheel heb gezien.

Die indruk komt voort uit de werkwijze van Brakman. Zijn drie boeken hebben een duidelijk herkenbaar hoofdpersonage gemeen: Wim Akijn in de twee romans, naamloos in de verhalen uit De weg naar huis, behalve in het laatste, Aner Hysteros, waar hij, ongaarne lijkt het, naar de naam Wunnemeiden luistert. De milieus waarin Akijn (anonymus, Wunnemeiden) verkeert komen met elkaar overeen. Vandaar uiteraard de indruk van samenhang. Maar die behoeft nog niet tot gevolg te hebben dat de drie boeken in onze voorstelling door elkaar lopen, en dat Akijns verhaal voltooibaar lijkt. Dit zal hierdoor komen, dat hij van boek tot boek, en ook wel binnen elk boek afzonderlijk, in steeds nieuwe, chronologisch niet met elkaar verbonden episodes wederopgenomen wordt.

Over de bouw van zijn romans is Brakman door critici nogal wat lastig gevallen. Niet geheel ten onrechte lijkt me. Het gebrokene in het verhaal hoeft op zich zelf geen artistiek tekort te zijn; het kan ook als een eigenschap van het soort worden beschouwd. Brakmans personage is er een, dat met zich zelf en zijn chronologie overhoop ligt. Hij tracht door stukken tijd heen zich zelf terug te vinden. Flarden Akijn, waar hij zelf een geheel van zoekt te maken. Maar het gevolg is een lokale overbelichting van bepaalde episoden die het moeilijk maakt de feitelijke samenhang geheel zuiver te vatten. Terwijl Akijn met zijn nogal drukke moeder bezig is vraagt een criticus: waar is (de gedachte aan) vader, die hem elders zo blijkt te obsederen? En waar is Tom al die tijd gebleven, die ineens die ‘ene mens’ in Akijns leven blijkt te zijn? Zijn die tijdelijke fixaties misschien in verband te brengen met Akijns neurasthenische aanleg, of hoe dat in psychiaterstermen heten mag?

Hoofdzaak is intussen dat de ‘flarden’ wel degelijk flarden Akijn zijn, dat wil zeggen dat de interne samenhang goedmaakt wat aan verband tussen de feiten ontbreekt. Welbeschouwd had Brakman, talent als hij heeft, de moeilijkheden met een beetje handigheid kunnen oplossen, of camoufleren, zoals veel romanschrijvers, die ten slotte ook altijd maar de flexies van een zelfde paradigma geven en toch de indruk weten te wekken dat zij telkens een ander boek schrijven. Brakman moet gevoeld hebben dat zijn werk daarmee iets van het dwingende zou hebben ingeboet dat het nu toch bezit. Er zijn handige jongens genoeg, kan hij hebben gedacht. Ofwel was hij te zeer met zijn personage, ‘afzetsel’ van hem zelf waarschijnlijk, begaan om er met dat bepaald soort handigheid mee om te kunnen springen?

Het gaat er overigens niet zozeer om wat er met Akijn op een bepaald moment juist gebeurd is. Ik sprak van een verhaal, maar dit is duidelijk ondergeschikt aan de reflexie. Wim Akijn - jong psychiater, die het haast van zich zelf niet kan geloven en achterdochtig bij anderen nagaat of zij het wel geloven - heeft eigenlijk geen biografie, of alleen een mislukte biografie. Wat hij wel heeft is een hoofd vol trauma's, dat bolle hoofd waar hij voortdurend over piekert en dat hij als de grote aansprakelijke voor die trauma's beschouwt.

Wat Brakman over hem vertelt is hoe Akijn zich in het leven terecht tracht te vinden, dat is dan: voor zich zelf in zijn betrekkingen met zijn onmiddellijke omgeving, mensen en dingen, een bevredigende

*) Alle bij Querido.

[p. 14]

situatie tracht te bepalen. Praktisch, qua handeling, komt dit erop neer dat we in Brakmans boeken een man in een soort paniekstemming heen en weer zien hollen (of fietsen), binnen een tamelijk beperkte cirkel, op zoek naar allerlei contacten maar au fond alleen naar de goede houding om een plein over te steken alsof het van hem was.

In Een Winterreis, Brakmans gaafste en in zijn geheel meest overtuigende boek mijns inziens, levert dit heen en weer hollen het bewuste schema van het verhaal op: Brakman beschrijft daar hoe Akijn de geboortestreek van zijn vader afreist, een soort



hersenschim, namelijk zijn vaderbeeld, achterna. De contacten die Akijn met zijn omgeving tracht te leggen beperken zich niet tot zijn vader. Onder de mensen die hij zoekt te bereiken, of waarmee hij zich moet verstaan, zijn er, in Die Ene Mens met name, zijn despotische moeder, zijn jeugdvriend Tom, de vrouw van Tom; dan, in De weg naar Huis, figuren uit de herinnerde schoolwereld. Tussendoor, in de drie boeken, allerlei buren, opoe's, opa's, ooms, en opmerkelijk veel tantes (daar wijst Akijn, of is het Wunnemeiden, trouwens zelf op: ‘er werden ook tantes gesignaleerd’). In Een Winterreis komt er zelfs nog een hele stamboom bij in een boekje over het voorgeslacht. Tenslotte nog een paar jonge vrouwen een in Een Winterreis en een in het laatste verhaal van De Weg naar Huis, die Akijn probeert te verleiden.

Even belangrijk als de personen zijn de dingen, de voorwerpen, de dekors: straten, pleinen, kamers, huizen, het strand, de school, de kliniek, stukken van de kleine wereld waar Akijn zich terecht in zoekt.

Het resultaat, voor het verhaal, is een tamelijk dichte stoffering van mensen en dingen, de enen zowel als de anderen door Brakman met een sterk beeldend vermogen in subtiel proza beschreven. Die stoffering heeft iets beklemmends, en dit is ongetwijfeld door Brakman bedoeld: zij is tot het hoogste geladen met de angst van Akijn, een merkwaardige angst, de angst voor het bekende, het vertrouwde zelfs, een angst die aangroeit naarmate Akijn zich scherper over hen bezint.

Wat Akijn eigenlijk doet is de mensen en de dingen onder zijn vergrotende aandacht isoleren en buitensluiten in dezelfde mate waarin hij ze naar zich toe tracht te halen. Nogal wreedaardig, maniakaal haast, sluit Brakman zijn Akijn steeds dichter op in zijn eenzaamheid en zijn nietigheid. Het vaderbeeld in Een Winterreis wordt stuk voor stuk, lid voor lid, afgebroken. De ‘ene mens’ wordt bereikt, maar op een zinloze wijze weer verloren. Het belagen van meisjes ontaardt tot groteske taferelen waarin Akijn zich tot het uiterste vernederd wordt. Een aantal mensen waar hij omgang mee heeft transformeert hij zelf tot karikaturen waar hij niets kan mee aanvangen. Daarbuiten blijft niets over dan het onbekende, de grote zee, en Akijn lijdt aan watervrees. In die kleine ontoegankelijk geworden wereld verbrokkelt de voorstelling die hij van zich zelf wou opbouwen. De anderen of het andere zoekend, zocht hij zich zelf (‘Wat was ik voor een jongen Pa?’), zich zelf zoekend vernietigt hij de wereld, de wereld vernietigend vernietigt hij zich zelf.

Die schulterige ploeteraar Wim Akijn (ook waar hij Wunnemeiden of helemaal niemand heet) is een personage dat als het ware op Brakman zat te wachten om litterair tot leven te worden gewekt, met de kaleidoscoop van beelden die hij (naast zijn trauma's) in zijn bolle hoofd omdroeg. Het is de grote verdienste van Brakman dat hij een en ander inderdaad tot leven heeft weten te brengen, op zijn best onder meer in Een Winterreis, in de kinderherinneringen van De Weg naar Huis, ook in sommige taferelen uit Die Ene Mens. Een bezwaar van steeds hetzelfde personage is dat het ons op den duur te sterk gedetermineerd, te onvrij gaat lijken: wij kennen zijn remmen langzamerhand en weten dat zij feilloos werken. Bij zulk een personage, in zo enge kring, wekt dit een gevoel van beslotenheid waarvoor we Brakman dankbaar zouden zijn als hij er ons eens een ogenblik wilde uit bevrijden. Hij doet het niet, hij geeft geen pardon. Hij is tot het uiterste systematisch, met beangstigend overleg zijn eigen grenzen hanterend, dat ene boek schrijvend dat hij duidelijk kwijt moest. Is hij het nu kwijt?

De fabel op pagina 16 is van Leo Vroman met tekeningen van Peter Vos.