Hollands Weekblad. Jaargang 3

Autografische romans
H. van den Bergh

Remco Campert: Het leven is vurrukkulluk, De Bezige Bij, 1961.

Hans Andreus: Valentijn, uitgeversmaatschappij Holland, 1960.

Er is eigenlijk behoefte aan een benaming voor dat proza dat weliswaar niet autobiografisch is, maar dat zich toch in zoverre van zuivere fictie onderscheidt dat het zijn karakters, situaties en gebeurtenissen in hoofdzaak ontleent aan het milieu of de onmiddellijke omgeving van de schrijver. Ik zou hiervoor de term autografisch willen invoeren, een benaming die weliswaar tot alle mogelijke misverstanden aanleiding kan geven, maar die toch handzaam is, en voor de goede verstaander voorlopig dus even die literaire voortbrengsels aan zal duiden, die niet autobiografisch zijn omdat de auteur de gebeurtenissen die hij beschrijft niet werkelijk zelf heeft beleefd, maar autografisch omdat hij ze gemakkelijk had kunnen beleven.

Er mag dan meteen vastgesteld worden dat veel naoorlogs proza - of liever proza van de jongste generatie - sterke autografische elementen bevat, ja zelfs dikwijls leeft bij de gratie daarvan. Het is of de zuivere verbeeldingsliteratuur, de ook naar omstandigheden, tijd en plaats volkomen verzonnen roman, niet toevallig bij schrijvers als Campert, Claus, Mulisch en Nooteboom minder aan bod komt, maar zelfs doelbewust wordt gemeden. (Een enkele opvallende uitzondering als De Diamant van Mulisch wordt dan ook algemeen en zelfs door de schrijver als een mislukking beschouwd).

Een van de oorzaken daarvan zal waarschijnlijk zijn dat de autografische roman voor de schrijver een spontanere uitingsvorm vertegenwoordigt en minder technische eisen stelt dan bijvoorbeeld de historische en/of exotische romans van iemand als Vestdijk. Het enigszins dwangmatige academisme van bronnenstudie en documentatie zal door iedere jongere schrijver waarschijnlijk als een ernstige belemmering gevoeld worden, nog afgezien van het feit dat dit soort romanproduktie hun niet genoeg ruimte zou laten voor het bekenteniselement, de diep-romantische behoefte om zich uit te spreken en (jeugd-)angsten en complexen van zich af te schrijven. Het zal dus zeker een afkeer van scholing zijn, althans van het te koop lopen met geschooldheid - een afkeer die de hele moderne kunst kenmerkt - die de voorkeur voor het autografische proza mede bepaalt.

[p. 10]

We zien immers juist bij een schrijver als Van het Reve, die deze afkeer duidelijk niet deelt en die zich, als enige van zijn generatie, kennelijk intensief met de vaktechnische kant van het schrijversmétier bezighoudt, dat, na zijn eerste twee sterk autografische publicaties De Avonden en Werther Nieland, er in zijn laatste bundel Tien vrolijke verhalen weliswaar een vijftal voorkomt dat weer typisch door zijn eigen milieu en eigen ervaring is bepaald, maar dat er daarnaast ook vijf verhalen zijn die volkomen altrocentrische, pure fictie behelzen. Deze verhalen doen dan ook wat al te gaaf, wat stijf academisch aan. Ze zijn zo voorbeeldig geconstrueerd, dat ze er min of meer aan zijn overleden. Hetzelfde euvel noteerden wij vorige week trouwens naar aanleiding van zijn toneelstuk Commissaris Fennedy. Ook dat is een niet-autografisch, wat overgecomponeerd werkstuk.

Het is intussen bepaald niet mijn bedoeling een dwingend verband te leggen tussen literair welslagen en een autografische inslag in het werk; ik geloof alleen dat we kunnen constateren dat een autografische uitingsvorm kennelijk het meest geëigend is voor het speciale, ‘romantische’ talent van de jongste schrijversgeneratie. In ieder geval hebben twee romandebuten van de laatste tijd hun succes zeker voor een belangrijk deel aan dat autobiografische karakter te danken. Het zijn allebei uiterst leesbare romans die hun humor goeddeels uit de satire putten, verhalen vol prille gevoelens rond jonge mensen, maar ondanks deze overeenkomst in situering zijn er grote verschillen in aanpak en trouwens ook wel in kwaliteit. Het gaat hier om: Het leven is vurrukkulluk van Remco Campert en Valentijn van Hans Andreus. Beide romans leunen aan tegen de sleutelroman, d.w.z. de figuren wortelen zo stevig in het Amsterdamse semi-artistieke milieu dat men niet nalaten kan zich er bepaalde namen bij te denken. Hier vinden we trouwens ook al een typerend verschil. Remco Campert heeft meer kans gezien de figuren van hun modellen los te schrijven, ze een eigen romanbestaan te verlenen, en ze daardoor meer typerend voor hun genre gemaakt dan Hans Andreus, wiens tijdschrifredacteur Henri, verbonden aan een rechts weekblad, daarom eerder een persoons- dan een soortbeschrijving is, temeer daar we van hem vernemen dat hij lang en mager is, een kindergezicht en lange zenuwachtig bewegend armen heeft. Het ontbreekt er alleen nog maar aan dat hij ook nog Eksteroor zou heten. Maar achternamen zijn er nauwelijks bij in het vriendelijke wereldje dat Andreus ons opdient. Men leeft er in poëtische trant bijeen in elkaar voornamelijk bij de voornaam noemende milieus, te weten dat van een literair jongerentijdschrift en van de hoorspelkern. Beide omgevingen zijn Andreus kennelijk zeer goed bekend en ze worden met een gedempte, niet-spitse maar toch wel werkzame humor beschreven.

Maar ook hier valt het op dat het satirische element te weinig algemene geldigheid krijgt omdat het volkomen gebonden blijft aan incidentele personen en voorvallen. Er komen in het boek bijvoorbeeld twee persiflages op hoorspelen voor (één sociaal-bewogen en één experimenteel-diepzinnig) die op zichzelf volkomen dodelijk zijn, maar die door de minutieuze wijze van beschrijven en het enorme aantal pagina's dat er aan besteed wordt volledig op zichzelf staande gevallen lijken. De constructie van het boek is daarbij uitgesproken vaag. De hoofdpersoon is de achternaam noch ouders bezittende Valentijn, zo heerlijk maatschappelijk ongebonden als een dichterlijke ziel zich in zijn stoutste dromen maar wensen kan. Hij wordt namelijk op een behoorlijk salaris bij de radio aangesteld om daar een paar keer in de maand kreten van afschuw in de microfoon te komen roepen, waar hij een zeldzaam talent voor blijkt te hebben. Hij heeft dus alle tijd om het inniglieve en prachtig-mooie, zedig zeer ongebonden meisje Carmen te ontmoeten (kan het mooier: zij heeft een liefde gehad die net uit is, is dus wat teleurgesteld in Amor, maar laat zich daar aanvankelijk aarzelend, maar allengs toch vrij vlot door Valentijn overheen helpen), en om mee te werken aan het jongerentijdschrift Valreep. De beschrijving van de adresbandjesdichtplakmiddagen levert dan de meest autografische en daarmee de meest geslaagde episoden van het verhaal op, hoewel ook in dit verband de zwakheid van constructie, misschien ook hier het opzettelijke resultaat van een o zo dichterlijke afkeer van gebonden vormen, eigenlijk storend is. We maken namelijk twee van die plakmiddagen mee, waarvan het verloop nagenoeg identiek is zonder dat er met deze herhaling enig positief effect wordt gesorteerd. Er wordt namelijk zelfs geen eindeloze reeks mee gesuggereerd aangezien men die tweede maal juist gezamenlijk tegen een boom oprijdt, waardoor het tijdschrift wordt ontbonden. Het slot getuigt dan weer van een enigszins pueriel idealisme, want Andreus laat zijn twee geliefden deze barre maatschappij ontvluchten om zich metterwoon te vestigen op een zonnig zuidelijk eiland. Gelukkig is

[p. 11]

dit alles met genoeg humor en afstand beschreven om het aanvaardbaar te doen blijken. Maar toch toont Andreus zich voortdurend op het punt van technische beheersing de mindere van Remco Campert. Bij beiden komen bijvoorbeeld de obligate vleselijke liefdesscènes voor. Beide schrijvers hebben hun erotische vervoeringen willen temperen door een gemengd romantisch-ironiserende beschrijving. Andreus last daartoe au moment suprème een stukje pornografisch symbolisme in dat er niet om liegt. Het wordt een oppeppende beschrijving hoe Dsjengis Khan met zijn ruiterij een stadje binnendringt, hetgeen in een studentenalmanak niet zou misstaan. Campert doet dat veel intelligenter. Hij is meer to the point (voor de erotische bloemlezer: pag. 58 e.v.) en bereikt daarmee een minder sprookjesachtig en tegelijk emotioneler effect. Dit geldt eigenlijk voor de hele roman van Campert: minder omhaal van artistiekerigheid en toch een kleurrijker en boeiender resultaat. Onder een schijnbare nonchalance gaat hier bovendien een doordachte structuur schuil. Het boek is vooral zo leesbaar geworden, dunkt me, door de vele amusante détails, maar toch roept het hele verhaal een scherp beeld op van een deel van onze Leidschepleiners en van hun weinig verheffende sleurleven, zoals de titel al ironisch aankondigt. Het is de autografisch getinte uitbeelding van deze verveling en de pogingen om die door wild en ontuchtig gefeest te doorbreken die door Campert knap zijn gezien en genoteerd. Die scherpte van visie is ondergebracht in een beheerst verteld verhaal, dat na een heldere introductie van de hoofdpersonen zich langzaam ontplooit en uitloopt op een versnelde, wervelende climax in het slotfeest.

Die beheerste eenheid van conceptie maakt, naast de talrijke gags, het boek zó onderhoudend, dat het voor het eerst sinds jaren mij weer eens speet een boek uit te hebben.

Er is nogal wat te doen geweest over de spellingsspelletjes (zie de titel) die Campert zich veroorloofd heeft. Men heeft verwantschap met Queneau's Zazie ontdekt, hoewel deze alleen gespreksonderdelen soms fonetisch weergeeft terwijl Campert het ook in beschrijvende gedeelten doet, en men heeft het veelal een te vaak herhaald en zinloos leukdoen genoemd. Welnu, over geestigheid valt niet te twisten, maar zinloos is het precédé zeker niet: het vestigt soms bijvoorbeeld de aandacht op clichématige uitdrukkingen, die zo worden geridiculiseerd: ‘ttwinkelen, trinkelen en tblinkelen van twater’ (blz. 9), en vaak ook geeft het via een woordspeling een hele andere bijbetekenis aan een zaak, zoals in ‘Saai-jans fiction’ en ‘Ah, oh, wee-grijzaards!’ Natuurlijk zijn er ook wel wat gratuite, ietwat gezochte grappen aan te wijzen, zoals het wat erg ver doorgevoerde maniertje op blz. 19, (memoreerde Panda, abstraheerde Panda etc.), ook al is zelfs hier nog wel een zin te ontdekken, namelijk het doen realiseren van het feit dat bij het weergeven van gesprekken het ‘zei Jan, zei Piet’ vaak zo dodelijk vervelend is en toch moeilijk te vermijden. Maar daar staan incidenteel toch weer heel mooie grappen tegenover, zoals het vakblad voor retiradedames dat De waterjuffer heet. Het hele boek zit trouwens vol met doorbrekingen van schrijvers-conventies, waardoor afgesleten stijlprocédé's vaak schitterend aan de kaak worden gesteld. (Ze wandelden de laan in, waarvan hierboven geschreven werd, dat ze die straks zouden bewandelen en Midden in het park lag

[p. 12]

een uitspanning waar men in rieten stoelen gezeten een verversing tot zich kon nemen. Het spreekt vanzelf dat menige zondagswandelaar gretig van deze gelegenheid gebruik maakte.)

Het is trouwens zeker niet zo dat het boek alleen maar spot en parodie zou bevatten - er zijn ook meesterlijke episoden in waar Campert zichzelf niet met kleine grapjes onderbreekt, zoals het verslag in hoofdstuk 8 van het verleden van een van de hoofdpersonen, Mees, die een verhouding heeft gehad met een getrouwde vrouw, en de vrijpartij met Etta Zoon in het onbewoonde huis van de overburen, een episode de decamerone waardig! Het merkwaardige is echter dat in beide boeken, ondanks de nuchterheid en de zorg om binnen het autografische vlak te blijven, uitschieters naar het niet-realistische opduiken, sprookjesachtige elementen van het helaas onbestaanbare temidden van de meest alledaagse gebeurtenissen. Dat is in Valentijn bijvoorbeeld de romantische vriendschap tussen de hoofdpersoon en de hem volstrekt onbekende vrouw van de studioportier, en dat is bij Campert bijvoorbeeld het prachtige inlassen van Kees de Jongen en Rosa Overbeek uit Theo Thijssens roman en kleine gebeurtenissen als de grijsaard die op blz. 10 plotseling in het water valt en zich dan lachend in het gras te drogen legt. Kleine poëtische vluchtpogingen die er misschien op wijzen dat de ‘copieerlust des dagelijksen levens’ deze twee jonge dichterlijke schrijvers toch in zeker opzicht niet voldoende is, en dat wij in de toekomst wellicht toch uitstapjes naar de fictie-puur zullen mogen verwachten.