Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 13]

Brief uit Australië
Een buitengewoon concert
P.M. Reinders

Het is met de cultuur in Australië een lastig geval, vooral omdat haar bestaan door zo velen ontkend wordt. Voordat wij, lang geleden, hierheen verhuisden, spraken wij een voorlichtend ambtenaar die op dit punt bijzonder zeker van zijn zaak was. ‘Het is een prachtig land, meneer, maar cultuur...’, hij maakte zijn zin niet eens af. We hebben dat toen nog even tot een punt van overweging gemaakt, maar we zijn toch maar gegaan: ambtenaren hebben het tenslotte niet altijd bij het rechte eind, zeker niet als het over culturele zaken gaat. Bovendien waren we nog nooit in een cultuurloos land geweest en we wisten dus niet of dat prettig of onprettig was. In het laatste geval zouden we ook altijd nog weer terug kunnen gaan om in het culturele vaderland de bereisde Roel uit te hangen. Dezelfde ambtenaar meende ook mijn achilleshiel gevonden te hebben toen hij, nog even doorpratend over de cultuur, opmerkte dat er bijvoorbeeld geen orkesten in Australië waren. ‘Geen een?’ vroeg ik ongelovig en een beetje uit het veld geslagen. ‘Geen een’, herhaalde hij beslist, zijn taak doend, onomkoopbaar. Er bleken er later heel wat te zijn, in elke grote stad één, en ook de voorlichting is verbeterd.

Zo'n ambtenaar laat echter wel sporen na en ik herinner me nog goed dat we de laatste week op de boot, toen de opwinding over de zeereis allang plaats had gemaakt voor de angst voor het vreemde, met een flinke domper op naar de kustlijn stonden te kijken: een nieuw land, een onverstaanbare taal, en dan nog geen cultuur ook, wat zijn we begonnen. Het viel allemaal erg mee. Ons tenminste. Er zijn ook andere meningen. ‘Je gaat hier geestelijk dood’, zei een Hollander vanmorgen nog. Hij raakte opgewonden bij de gedachte en leek vast van plan zich tot aan de dikke nek in de cultuur te baden als die zich maar voordeed. Ik noemde hem het een en ander dat zijn geestelijk leven wellicht zou kunnen redden, maar hij wuifde het weg. ‘De Australiërs zelf hebben niks’, zei hij. Had hij ooit een schilderij van Drysdale gezien? Nee. Van Nolan? Nee. Van Dobell soms? Nee, ook niet. Had hij indertijd The summer of the seventeenth doll gezien, dat was toch wel erg aardig? Nee, niet gezien. Wel eens muziek van Le Gallienne gehoord, of een gedicht van Hope gelezen? Neu, zei hij nu afwerend, en de klank van zijn neu impliceerde duidelijk dat het toch allemaal tijdverknoeien was. Hij ging waarschijnlijk liever geestelijk dood, dan heb je nog eens wat om over te praten.

Wat de Australische cultuur betreft zit ik in een heen-en-weerbootje. Ik mis hier ook allerlei waar we in Holland aan gewend waren en in een aangenaam gezelschap zie ik geen reden om dat niet toe te geven. Maar als een diknek wiens culturele leven op de nagel van een pink volledig beschreven kan worden zijn Europese superioriteit gaat laten gelden, maakt hij mij tot een overtuigd propagandist die met de stukken kan bewijzen dat er aan het culturele leven hier weinig ontbreekt. Een sterk argument leek ik erbij te krijgen toen ik hoorde dat Strawinsky ons een bezoek zou brengen om zijn eigen muziek te dirigeren. Zolang ik in Holland woonde had ik nooit de kans gekregen hem te zien, ik had ervoor naar Australië moeten komen. Dit zou het stempel van culturele volwaardigheid worden, het zilvermerk van het Australische culturele leven, de ridderslag. Nu werd alles helemaal goed.

Het zou een buitengewoon concert worden. Om de weergaloze belangstelling op te vangen zou de gebeurtenis niet plaatsvinden in de gewone concertzaal, maar in een enorme bioscoop die naast het lunapark aan het strand staat. De kranten begonnen al vroeg met een uitgebreide publiciteitscampagne om het publiek goed in te prenten dat het te doen had met ‘the most controversial composer of our time’. Vooral het Parijse schandaal na de eerste opvoering van Le Sacre du Printemps werd breed uitgemeten. Maanden van tevoren kochten we kaartjes, voor een bedrag waar we anders een week van eten. We mochten dit niet missen, het was de laatste kans, zoals de kranten onomwonden zeiden.

Ik had toen al wel het gevoel dat er iets aan de hand was dat eigenlijk niet te pas kwam, dat het voor zo'n concert al veel te laat was, dat ik het best thuis kon blijven. Maar de rede verloor. Strawinsky was voor mij een van de weinige onaangevreten beelden, ik wist niets ontluisterends over hem, hij

[p. 14]

was in mijn ogen altijd goed geweest en Le Sacre was dan toch maar een onverslijtbaar stuk muziek. Het meeste van zijn latere werk zei mij niets, maar ik had het hem altijd vergeven en zonder emotie de knop van de radio omgedraaid, de plaat afgezet of het concert vermeden. Dat waren vergissingen die er niet toe deden, die verdampten bij de gedachte aan Le Sacre, Petrouchka, Les Noces. Hij mocht dan 79 jaar oud zijn, ook dat zou wel meevallen. Hij had in 1913 het deftige Parijse gepeupel getrotseerd, daar zou toch nog wel iets van te zien zijn. Het programma was onaantrekkelijk, maar ook daar ging het niet om, ik praatte alles goed, ik wou erheen.

Toen het eindelijk zover was kwam er wel geduld bij te pas want hij zou alleen het tweede gedeelte van het programma dirigeren. We waren er al vroeg, je kon tenslotte nooit weten. Het publiek kwam traag binnen. Het was allemaal zo duur dat het een onvervalste societygebeurtenis was geworden en dat vertraagt het binnenkomen altijd aanzienlijk. Na verloop van tijd gingen er lampen aan die in de zijmuur gemonteerd waren en die hevige zoeklichteffecten maakten door het opgejaagde stof. Uit de coulissen kwam een man die een beetje bij de microfoon ging staan schutteren. O jezus, dacht ik, dat ontbreekt er nog maar aan: de voorzitter van de vereniging heet alle aanwezigen hartelijk welkom en hoopt dat het een mooie nee een onvergetelijke avond zal worden. Maar het lag anders. Het programma zou enige wijzigingen ondergaan, zei hij, no. 2 moest één plaats naar voren worden opgeschoven, no. 1 drie plaatsen naar beneden enz. Het klonk ingewikkeld, maar toen we naar zijn aanwijzingen ons programma volgetekend



hadden met lijntjes en pijltjes bleek dat Strawinsky in plaats van de aangekondigde twee maar één stuk zou dirigeren, Le Baiser de la Fée. Hij is ook zo oud, dacht ik, zonder het nog te geloven.

De lichten gingen uit en de muziek begon, eerst God Save The Queen om de vingers los te maken. De helft van het publiek was toen nog niet binnen. De kaartjescontroleurs, getraind in het bioscoopwerk, dachten er niet aan om de deuren dicht te doen zoals dat bij een concert gebruikelijk is, maar begonnen katachtig heen en weer te springen en met zaklantaarns door de zaal te flitsen. Ik was daar eerlijk gezegd wel blij om, want de muziek (Ode, elegiacal chant in three parts, van 1943) was van zo'n dofheid dat elke afleiding welkom was. Het was gelukkig ineens uit. Daarna kwam er een opleving, Symphonie voor blaasinstrumenten, een boeiend puntig stuk met verrassende klankcombinaties. Toen Jeu de Cartes, en dat lijkt me wel het dieptepunt. Een heel dun muziekje dat nooit op gang komt en maar blijft horten en trekken, zonder enige spanning of kleur, zonder iets. Ik had het wel eerder gehoord, in een radiouitzending en op een plaat, maar dan kun je erbij roken of drinken of praten en dan hinkelt het zo'n beetje op de achtergrond als een kind dat niet echt vervelend is maar dat je toch in de gaten moet houden. Als je in een zaal zit waar dit alles niet mag en waar je niet kunt gaan verzitten zonder te kraken of twintig stoelen om je heen in beweging te brengen wordt het heel anders. Het werd een marteling, ik kreeg het benauwd, wou eruit maar durfde niet, probeerde te begroten hoe lang het nog zou duren, trachtte mezelf bezig te houden door de citaten en ontleningen thuis te brengen, overwoog een schandaal te beginnen door te roepen dat het niks was, maar deed tenslotte niets dan wachten op het einde. Wie het mooi vindt heeft geen smaak, en daar valt eigenlijk niet over te twisten, al hebben we dat in de pauze toch nog gedaan, met een paar alleseters. In elk geval raakte ik daardoor de geblokkeerde emotie kwijt, zodat ik weer braaf en schoon in de rij kon gaan zitten. Dat was afgehandeld, nu kwam hij zelf.

De zijlichten gingen weer aan. Een ervan begon onrustig over het podium te zoeken naar het hoekje waar hij uit moest komen. In het orkest ontstonden kleine bewegingen, violisten en cellisten schoven hun stoelen een paar centimeter naar achteren en trokken hun voeten terug, zodat zich een paadje begon af te tekenen, van de dirigeerstoel schuin over het podium naar het zoeklicht in de hoek. Het was een ademloos ogenblik, het

[p. 15]

ogenblik vlak voor het verdrinken. Een reeks beelden en gedachten trok voorbij. Strawinsky in zijn Parijse tijd, onaandoenlijk en onaantastbaar, eenzaam oprijzend temidden van pauken en trommels, rondtrekkend met l'Histoire du Soldat, in Californië, in zwembroek, een machtige torso in de zon, dynamische dirigeerhoudingen, koele uitspraken. Componeren is het ordenen van een gegeven aantal tonen volgens bepaalde intervallen. Dat was het. Rameau had vroeger al iets dergelijks gezegd, muziek is l'art de faire marcher les notes. Men had het vergeten, de Herzensergieszungen hadden alles voor lange tijd bedorven. Maar als Strawinsky's uitspraak tot Jeu de Cartes kan leiden, en Mahler, de kampioen toch van de Herzensergieszungers, orkestpartijen kan schrijven als in het laatste deel van Das Lied von der Erde, wat is dan de waarde van zo'n uitspraak, waar blijft dan de theorie? Het water begon binnen te stromen.

Hij schuifelde het zoeklicht in, heel klein, hopeloos incongruent, veel ouder dan mogelijk was. Hij knikte even naar ons met een stijve maar vriendelijke glimlach en begon meteen te dirigeren. In het begin van Le Baiser de la Fée lijkt even wat muziek te zitten, maar na een paar minuten is alles weer verzand. Hij dirigeerde ook stijf, maar zindelijk, zonder enige aanstellerij. Verder was er alleen de rest van een illusie, lege klank, de trieste leegheid die er ook is na Chaplins laatste film. Mijn buren, Duitsers, begonnen er luid doorheen te praten in hun nauwelijks op schrift te brengen taaltje: ‘A ferry fine conductor, a ferry fine componist, but wis all due respect you miss de belly’ (ballet, bedoelde hij). Ik werd razend op die vent, om zijn miserabel accent, om zijn gezwets, razend op mezelf dat ik hier ingelopen was, razend op de Australiërs om een dergelijke vertoning te arrangeren, veertig jaar te laat.

We klapten ontzettend hard aan het eind. We gingen niet staan, dat doen we alleen bij God Save The Queen. We klapten zo hard dat hij terugkwam, en toen nog zoveel harder dat ik bang werd dat de muziek weer zou beginnen. We stampten ook een beetje met de voeten en de dikke Duitser naast mij riep een paar maal kortaf ‘bravo’. Hij kwam nog voor de tweede keer terug en stond maar naar ons te knikken en te glimlachen, rustig en vriendelijk. We moeten het vergeten, dacht ik, net doen of er niets gebeurd is. Strawinsky is Strawinsky en hij is de componist van Le Sacre. Wat niet goed is is niet geschreven, zei Achterberg. Dit concert is er helemaal niet geweest.

Hij schuifelde weg tussen de violen en de cello's, voorzichtig om niet te struikelen, geconcentreerd op het paadje voor hem, het ene been een beetje stijf, een vleugellamme ekster.