Hollands Weekblad. Jaargang 3

Reacties van lezers

De rangorde der wetenschappen

De geschiedfilosofie die J. Pen naast zijn drukke werkzaamheden beoefent doet mij in de pen klimmen. Ik bedoel de geschiedfilosofie van ‘als de neus van Kleopatra een beetje anders was geschapen geweest, was de wereldgeschiedenis heel anders gelopen’. Als Filips de Schone niet met Johanna de Waanzinnige was gaan trouwen, dan was uiteraard nooit Karel V geboren, met wiens zoon Filips II de opstandige Nederlanders een tachtigjarige oorlog moesten voeren. Hoewel, de eigenlijk schuldigen waren natuurlijk niet Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige, maar Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilië, de ouders van Johanna; of je mag ook verder terug gaan, zoals Homerus bij de Trojaanse oorlog, die niet blijft staan bij de appel van Eris of bij de schone Helena, maar aanstuurt op een verklaring ‘ab ovo’, uit het ei dat uitgebroed moest worden voor Zeus de gestalte van een zwaan aannam om Leda te benaderen.

Met het causaliteitsschema van ‘Pietje heeft een ruit gebroken, dus Pa moet betalen’ kan men voor de rechtbank succes behalen, maar niet voor het forum der geschiedenis. Zodra het niet maar om een gebroken ruit gaat, blijkt het namelijk moeilijk te zijn Pietjes achternaam vast te stellen of om te weten te komen wie nu eigenlijk Pietjes vader was. Pen demonstreert dit duidelijk. Hij is er niet absoluut zeker van of Einstein de H-bom heeft uitgevonden. Affijn, hij noemt hem maar (‘uit diep respect’) als symbool. Wie die vent van de H-bom is geweest is een feitenkwestie. Die hoort bij de lagere instanties thuis, in casu bij de meer deskundige (β-mensen. Pen behandelt de zaak vast in hoger beroep, of in cassatie - daar wil ik van afwezen.

Toen ‘Pietje’ Einstein besloot theoretische natuurkunde te studeren, had hij zich moeten afvragen of de mensheid er wel rijp voor was, want het was wel te voorzien dat hij het relativiteitsprincipe zou ontdekken, met als gevolg de inmiddels aan elke journalist bekende formule E = mc², waarmee ze de H-bom in elkaar knutselen. ‘Hij heeft niet ver genoeg doorgedacht,’ aldus Pen, terecht. Alleen, zoals in dergelijke gevallen gebruikelijk, komt ‘Pietje’ Einstein met een uitvlucht aandragen: ‘Mijnheer, ik heb het echt niet gedaan. Het is Nielsje Bohr geweest’. Nielsje Bohr leeft, gelukkig, nog. Hij heeft ook niet ver genoeg gedacht. Ik bedoel natuurlijk: in 1913. Nu wél. Vraag hem maar. Vast en zeker zal hij zeggen: ‘Neen mijnheer, het is Maxje Planck geweest’. ‘Neen’ zegt Maxje, ‘Pietje en Mietje Curie hebben het gedaan’. ‘Nietes, Wimpie Röntgen’. ‘Nietes, Henkie Hertz’. ‘Nietes, Clarkje Maxwell’.

Als u niet het geduld verliest komt u tenslotte bij Adam terecht, die het irreversibele proces van de wetenschap heeft gestart door van de boom der kennis te eten. Die is er trouwens ook al mee begonnen het op een ander af te schuiven. Alleen zijn echtgenote was hem hierin een slag voor. Dus in laatste instantie is het de slang geweest. Laten we het dan op de slang houden. Slangen zijn vieze beesten, en dan zijn we van het hele gezeur af.

Pen heeft gelijk. De geschiedenis der uitvindingen en ontdekkingen is tevens die van de mensen ‘die niet ver genoeg doorgedacht hebben’. De man die het vuur uitvond wou alleen maar een potje soep koken. Als hij verder door had gedacht had hij meteen aan cigaretten en longkanker gedacht. De uitvinder van de boekdrukkunst had het alleen op bijbels en stichtelijke literatuur gemunt en geen Hollands Weekblad voorzien, anders had hij bevroed dat de mensheid er nog niet rijp voor was. Als Pascal en Torricelli ver genoeg hadden doorgedacht, dan waren ze erachter gekomen dat ze met hun onderzoekingen over de luchtdruk de bouw van efficiënte pompen en zodoende de exploitatie van de anders steeds maar onderlopende kolenmijnen mogelijk zouden maken en uiteindelijk de industriële revolutie zouden ontketenen. Gelukkig waren ze met zijn tweeën. Dus als ze ver genoeg hadden doorgedacht hadden ze ook nog samen kunnen overleggen of de industriële revolutie wenselijk was. Zo niet, dan hadden ze hun ontdekkingen onder zich kunnen houden.

Nu waren er wel in die tijd nog anderen die zich over de luchtdruk druk maakten, en die had je er niet buiten kunnen houden. Wel hadden ze allemaal bijeen kunnen komen en na een uiteenzetting van Pascal over de wetten van de luchtdruk en over de gevaren van de industriële revolutie kunnen besluiten de zaken geheim te houden. Maar het typeert de vaklieden dat ze nooit merken in welk belangrijk tijdperk ze leven. Archimedes was de grootste geleerde der oudheid en hij had het niet eens door, dat hij in de oudheid leefde. Columbus heeft zijn hele leven nooit beseft dat hij in de middeleeuwen geboren was en met zijn eerste reis naar het Westen de nieuwe tijd had geopend. Pascal en Watt wisten niet dat zij grootvader en vader der industriële revolutie waren.

Hoe konden ze ook, zoudt u zeggen, die term is pas enkele jaren geleden uitgevonden. Ja maar, dat komt omdat zij niet ver genoeg hadden doorgedacht. Max Planck ontdekte zijn ‘quantum’ door het schijnbaar onbenullige probleem van de zwarte straling te attaqueren en er met zijn formules maar op los te goochelen. Hij heeft nooit de grootte van deze ontdekking beseft.

Tegenwoordig is dat heel anders. We leven veel bewuster. Iedereen weet tegenwoordig in welk tijdperk hij leeft. In het atoomtijdperk, of in het ruimtetijdperk, of in het plastictijdperk - ik las kortgeleden dat volgens een kousenwinkel een nieuw tijdperk was aangebroken waarin bij wijze van proef elke koper van twee paar een derde cadeau zou krijgen. Iedereen die tegenwoordig plechtig op een knop drukt om de eerste volautomatische strijkinrichting of de eerste electronisch gecontroleerde waterbak in bedrijf te stellen weet, en zegt het, dat hij met deze druk op de knop een keerpunt in de wereldgeschiedenis accentueert, en niemand zal hem later kunnen verwijten dat hij niet ver genoeg had doorgedacht; immers de journalisten, die van het ene keerpunt naar het andere hollen en aldoor maar verder en verder doordenken, zijn er getuige van geweest.

Het keerpunten-zien is begonnen met Goethe en de kanonnade van Valmy, en het heeft heden ongekende afmetingen aangenomen. Alleen de geleerden en uitvinders zien het bos nog niet van de bomen. Zij ploeteren maar, geblinddoekt of althans met oogkleppen. Want ze moeten diep denken, en niet ver. Neem daarentegen iemand als Bacon, die in de zeventiende eeuw al met het grootste gemak alle

[p. 11]

ontdekkingen heeft vooruitgezien die tot vandaag de dag de moeizaam voortstrompelende uitvinders zoveel zweet hebben gekost - en bovendien tal van andere waar zij in de verste verte nog niet aan toe zijn.

De resultaten der natuurwetenschappen en de producten der techniek schijnen zo logisch en efficiënt in elkaar te zitten. Maar geschiedenis is een ingewikkelde zaak en de wegen naar het doel zijn veelal kronkelwegen. Het is waar, als in een chemisch laboratorium honderd chemici voor het ene of andere project aan het werk worden gezet, kan men het nuttig effect met dezelfde zekerheid voorspellen als waarmee iemand die een middeleeuws manuscript wil uitgeven kan schatten wanneer hij met het werk klaar kan zijn - of het een ‘nuttig’ effect was zal echter pas blijken als de uitgave klaar is. Maar verder gaat de analogie tussen de vérziende en de kortzichtige wetenschap dan ook niet.

‘Tot mijn spijt kan ik me niet als examinator beschikbaar stellen, omdat het mijn bedoeling is in de vacantie een boek te schrijven’. De wetenschappelijke activiteit van professor N.N. bestaat in het schrijven van boeken. Wanneer hij van zo'n voornemen zwanger gaat weet hij nog niet wat hij zal schrijven, dat komt pas onder het schrijven, maar in elk geval zullen daar alle terzake doende problemen en nog drie andere worden opgelost, want als hij er een zou overslaan zou de blaam hem treffen dat hij niet ver genoeg had doorgedacht. Maar de relativiteitstheorie is niet ontdekt doordat Einstein op zekere dag naar de papierwinkel stapte en een schrift kocht om straks met de pen op het papier de relativiteitstheorie uit te vinden. Negen tiende, zo niet meer, van alle mathematisch-natuurwetenschappelijke inspanningen eindigen er mee dat de onderzoeker terneergeslagen maar eerlijk bekent dat er niets is uitgekomen, hoegenaamd niets, of althans niets wat de moeite van het werk waard zou zijn geweest.

Wie verdienen nu hulp en steun, de vérziende wetenschappen, die alleen door het materieel gebrek aan verrekijkers worden gehandicapt, of de kortzichtige, die moeizaam voortstrompelen van het ene twijfelachtige succes naar het volgende? Pen stelt de vraag naar de rangorde der wetenschappen. Het was ook dringend nodig. Het onderwerp, vroeger geliefkoosd door sprekers bij diësdiners, is in de laatste jaren schromelijk verwaarloosd. Er is een rangorde in menselijke behoeften die over 't algemeen geaccepteerd wordt, hoewel er op sommige punten meningsverschillen bestaan. Bijvoorbeeld: eerst het brood en dan de boter - waar in dit verband de kanonnen te plaatsen zijn staat niet helemaal vast. Mocht er nu een van die drie artikels komen te ontbreken, dan wordt elk gepeins over een rangorde van die drie een slag in de lucht. En met slagen in de lucht houdt men zich niet drijvende, laat staan dat men er de ontbrekende artikels mee vervangt.

Met de hoge vlucht van zekere wetenschappen en het achterblijven van andere is een traditionele rangorde doorbroken. De nieuwe wetenschappen zijn tegen de verdrukking in gegroeid. Het begon met nieuwe methoden van onderzoek, van onderwijs en van critisch besef - dit laatste was misschien het voornaamste. De anderen reageerden hierop met de uitvinding van de term geesteswetenschappen, uitvloeisel van superioriteitswaan en van gebrek aan zelfcritiek. Het nieuwe werd slechts aarzelend gesteund. De steun kwam na de successen en maakte nieuwe mogelijk. In de eerste jaren na de oorlog deed ZWO veel moeite om geld kwijt te raken aan projecten uit de α-sector. Ze waren er eenvoudig niet. De afwezigen bepaalden ondubbelzinnig hun plaats in de rangorde, en ze doen het nu nog. Ze liggen zoals ze hun bed hebben gespreid. De plaats in de rangorde wordt bepaald door prestaties, en de opinie omtrent de rangorde door critisch besef.

[p. 12]

Charlatanisme garandeert maar efemere successen, maar het bloeit juist in die wetenschappen die zich miskend achten. Teamwork is geen panacee, maar het is in elk geval een bron van nuttig critisch besef.

Door subsidies zijn die wetenschappen die zich bedreigd voelen niet te redden. Want reeds tekent een nieuwe ontwikkeling zich af: de toestroom van de jeugd naar de succesrijke wetenschappen. De jongeren bepalen de rangorde, en niet de sprekers bij diësdiners. Laten de vertegenwoordigers der bedreigde wetenschappen er in eerste instantie op toezien dat hun productie door de jeugd niet als gezwam wordt gedoodverfd. Dit vereist discipline en zelfcritiek. De term ‘geesteswetenschappen’ was als een erekleed bedoeld, dat men aantrok om zich niet te besmetten met de vieze stof (of hét vieze stof) van de natuurwetenschappen. Ouderwetse kostumes zijn goed voor 't karnaval. De jeugd die wil studeren vraagt: ‘Wat gebeurt er in die wetenschap?’ Dit is dan de vraag waarop de beoefenaar van een wetenschap het antwoord metterdaad moet geven.

Utrecht

H. Freudenthal

In Hollands Weekblad van 11 april heeft professor J. Pen een stuk geschreven dat Rangorde van wetenschappen heet en waarin hij betoogt dat de bestaande huiver om de ene tak van wetenschap boven de andere te stellen overwonnen dient te worden met het oog op de grote belangen die daar in deze tijd mee gemoeid zijn. Als een voorbeeld van een wetenschap waarvan de actuele betekenis hoog aangeslagen dient te worden noemt hij de conflictologie. Hiertegen wil ik niets inbrengen; wel tegen het stukje onzin over de fysica dat eraan voorafgaat.

Professor Pen maakt bezwaar tegen ‘onze kritiekloze aanvaarding van de drang naar weten in de fysica’. De schuld van de komende ondergang der mensheid valt aan de fysicus toe, want: ‘Van tweeën een. Of de geniale wetenschapsman weet wat hij doet: hij ziet zichzelf de basis leggen voor de grote explosie - en dan mag hij zich wel even afvragen in hoeverre de wereld rijp is voor een dergelijk gedachtenspel. Ofwel hij heeft dit niet gezien. Hij heeft niet in de gaten gehad dat zijn werk, uit menselijk oogpunt, funester zal blijken te zijn dan dat van wie ook. In dat geval is hij binnen zijn eigen vak te kort geschoten. Hij heeft niet ver genoeg doorgedacht. Hij heeft onvoldoende intuïtie opgebracht, die hem had doen stoppen voor het te laat was. Of hij kon niet stoppen, ten prooi aan ongezonde nieuwsgierigheid’.

Het bovenstaande toont dat zelfs een professor, zij het dan een econoom, beïnvloed kan worden door het beeld dat de science fiction van hemzelf heeft opgeroepen. De geniale wetenschapsman van professor Pen, die het allemaal geschouwd heeft en van wiens morele beslissing de vooruitgang van de wetenschap afhangt, bestaat natuurlijk niet, en zeker het bouwwerk van de fysica berust op het werk van ontelbaar velen. Maar zelfs als op een slecht moment, zeg aan tien geleerden, de bedenkelijke consequenties (eventueel de zeer verre, zoals bij Einstein) van hun jongste resultaten helder voor ogen staan, wat moeten zij dan doen? In plaats van het wetenschappelijke artikel een open brief publiceren: ‘Collega's, denk alsjeblieft niet verder in een richting die wij hier niet nader aan kunnen duiden en onderdruk uw ongezonde nieuwsgierigheid?’ Wie er enig idee van heeft hoe een exacte wetenschap in elkaar zit - en zou een econoom dat niet hebben? - weet dat dit niets anders betekent dan helemaal ophouden met die wetenschap, net zoals verder rekenen erg moeilijk wordt als je niet mag erkennen dat twee maal twee vier is. Misschien bedoelt de schrijver dit ook wel, gezien zijn uitlating over de fysici die bij ZWO gelden verzamelen om dieper in de materie te graven. We zouden dan inderdaad geen bom hebben, maar ook geen uitweg als in een niet al te verre toekomst de olie opraakt, om eens wat te noemen, om van een economie in dat geval maar niet te spreken! Kortom, we zouden het kind met het badwater weggegooid hebben.

Het probleem ligt mijns inziens veel duidelijker voor diegenen die bewust werken aan de productie van een atoombom en dergelijke. Dit vereist toch zeer aanzienlijke hoeveelheden vernuft en energie die tot de fysica niets essentieels bijdragen en voor de vooruitgang van de wetenschap niet noodzakelijk zijn. Maar het advies aan de fysici zich tot de zuivere wetenschap te bepalen wordt door professor Pen schouderophalend verworpen met een: ‘net alsof er niet steeds anderen gevonden zullen worden die de voortgang van de pure theorie zullen vertalen in gevaarlijker wapens.’

Een merkwaardige inconsequentie, dit argument - dat ik als kind al niet mocht gebruiken -, vooral als we het toepassen op onze geniale geleerde die de door hem gevonden resultaten maar liever vóór zich besluit te houden in de hoop dat anderen dit ook zullen doen... Met andere woorden, als professor Pen zijn eigen argument serieus had genomen had hij zijn uitval tegen de huidige fysici ook wel achterwege kunnen laten.

Amsterdam

J. Hilgevoord

Antwoord

Er is een ruit gebroken en H. Freudenthal toont ons de argumenten waarmee men de jongens die het hebben gedaan kan verontschuldigen. Zij waren met z'n allen; hun ouders en grootouders werkten ook als oorzaken, en zo komen we bij Adam en Eva; eigenlijk is de slang de schuld van alles. Trouwens, de jongens waren teveel verdiept in hun spel om de gevolgen ervan te overzien. Zij kunnen niet anders.

Niet duidelijk wordt, of Freudenthal deze argumenten zelf voldoende vindt. De atoombommen zijn per ongeluk uitgevonden; geloven wij dat heus? Had niet iemand, ergens in een vrij vroeg stadium, kunnen zien waar het naar toe ging met die wetenschappelijke spelletjes? Ik dacht het wel, tenminste als de fysici zo knap zijn als ons altijd wordt voorgehouden. En in ieder geval weten ze het nu, maar dat weerhoudt ze er niet van verder te zoeken op volstrekt heilloze wegen. Erger: wij onderwijzen de vernietigingswetenschap aan ieder die collegegeld wil betalen. Straks beschikken tientallen naties, hoe agressief ze ook zijn, over de bom. En de fysici maar doorgaan met diepdenken.

Freudenthal kent blijkbaar maar één rangorde: die van de prestaties. Zo onttrekt de wetenschap zich sinds jaar en dag aan iedere verantwoordelijkheid. Ook ik houd niet zo erg van de ‘efemere successen’ van het charlatanisme (waar slaat dit overigens op?). Maar ik had graag gewild dat Einstein, Bohr, Planck c.s. charlatans waren geweest, en dat hun theorieën geen tien jaar hadden standgehouden. De wereld was nu een iets vrolijker plaats geweest.

J. Hilgevoord heeft natuurlijk gelijk, vanuit zijn fatalistische standpunt. De geleerde die iets gevaarlijks ontdekt zou dat stil moeten houden - de gedachte alleen is voor iedere fysicus al voldoende om van ‘een stukje onzin’ te spreken.

Voor iedere fysicus? Nee, niet voor diegenen die zeggen: ik schei er mee uit en word schoenmaker, of filosoof, zoals von Weizsäcker. Niet voor degeen die bereid is te erkennen dat er andere en misschien meer doorslaggevende criteria zijn dan de blinde wetensdrang der β-mensen.

Groningen

J. Pen