Hollands Weekblad. Jaargang 3

Staal in de klem
E. Damen

In 1956 maakte de winst van de gezamenlijke Amerikaanse staalmaatschappijen 7,3 procent van hun omzet uit. In 1958 was dit percentage gedaald tot 6,3 en over 1961 laat zich een winst becijferen van 5,2 procent van de omzet, die naar volume 90,7 miljoen ton bedroeg, ofwel slechts 25 procent van de wereldstaalproduktie. De staalproduktie van de Verenigde Staten bedroeg in 1961 weinig meer dan tien jaar geleden, maar het aandeel in de wereldstaalproduktie is (van 40 tot 25 procent) aanzienlijk gedaald. Wat er verdiend wordt moet vrijwel geheel worden uitgekeerd als dividend op de in de grote staalindustrieën geinvesteerde aanzienlijke vermogens, en de afschrijvingen leveren niet voldoende middelen op om de noodzakelijke vernieuwing en aanpassing bij de technologische ontwikkeling te financieren. De schuldenfinanciering van de industrie is daardoor tamelijk zwaar en de rentabiliteit bescheiden, zeker in vergelijking met de grote industrieën in deze sector van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal.

In het kerstnummer van het Amerikaanse tijdschrift The Reporter is over deze ontwikkeling een kritische beschouwing gepubliceerd omdat toen de verhouding tussen ‘Washington’ (president John F. Kennedy) en ‘Steel’ (president Roger Blough van US Steel) al bij het vijandige af was. Die achtergrond is bij de beoordeling van het onmiskenbare politieke succes van Kennedy de vorige week uit het oog verloren. Immers: met US Steel en Bethlehem Steel voorop verhoogden op 12 april de staalmaatschappijen hun prijzen voor de grote produkten met circa 3,5 procent; hetzelfde gebeurde toen in België en Nederland. De prijsverhoging in Amerika kwam los in het zog van een nieuwe c.a.o. voor de staalindustrie, waarbij werkgevers en werknemers dit keer verrassend snel tot een akkoord waren ge-

[p. 7]

komen, waarbij de spiraalveroorzakende inflatoire factor heette te zijn vermeden en waarin de vergroting van het arbeidsinkomen grotendeels bleek te bestaan in grotere sociale emolumenten.

Het snelle en verstandige akkoord over de arbeidsvoorwaarden werd door de Democraten vooral toegeschreven aan de invloed van de minister van arbeid, die zelf uit de staalvakbond afkomstig is. Andere waarnemers zagen er echter ook de invloed in van de automatisering, die in Amerika het werkloosheidscijfer aan de hoge kant houdt en die speciaal in de staalindustrie (walsstraten, blikproduktie, constructiestaal) nog heel wat werkloosheid kan veroorzaken indien de zware industrie de middelen krijgt om serieus te gaan automatiseren.

De teruggang van de arbeidsintensiviteit der staalindustrie was tijdens de onderhandelingen echter niet het enige schrikbeeld van de vakbond. Er komt nog bij dat de graad van benutting der primaire produktiecapaciteit (SM-ovens en Thomasconverters, van welke laatste Amerika er nog meer heeft dan goed is voor een moderne industrie) zelfs in een opgaande conjunctuur als men thans zegt mee te maken niet boven de 65 procent komt, daar echter vaker onder ligt en gevaarlijk dicht het zogenaamde ‘break even point’ nadert. Waarvan overigens niemand precies kan zeggen waar het ligt, aangezien staal nu eenmaal een wereldmarktartikel is met een fluctuerende prijs die in hoge mate afhankelijk is van de conjunctuur, doch daarnaast ook afhankelijk van allerlei incidentele oorzaken, militaire orders etcetera. Theoretische berekeningen wettigen de veronderstelling dat het ‘break even point’ ligt bij 45 procent van de capaciteitsbenutting. Dit fameuze punt geeft de produktie aan die bij de hoge vaste lasten nog geacht wordt rendabel genoeg te zijn om een dividend te verdienen dat in overeenstemming is met de marktpositie van vergelijkbare aandelen.

Over het ‘break even point’ bestaan trouwens verschillende theorieën, zodat in Europa Mannesmann eens heeft gezegd dat het hier hoger ligt, terwijl anderen zeggen dat het bijvoorbeeld bij Hoogovens veel lager ligt. Hoogovens zelf doet echter geen categorische uitspraken, maar bleek in 1961 in staat te zijn verrassend goed door een jaar heen te rollen dat verre van gemakkelijk was, daar men geconfronteerd werd met een teruglopende vraag in een periode waarin uitbouw van de capaciteit volgens bestaande plannen niet kon worden opgeschort, terwijl de kosten stegen en de arbeidsmarkt moeilijk lag. Wat een relatief niet groot bedrijf als Hoogovens in 1961 presteerde was bij nadere vergelijking van de kwartaalcijfers van US Steel of Bethlehem Steel met de jaarcijfers van Hoogovens in Amerika niet wel mogelijk geweest. The Reporter - hoewel vooringenomen - had dus wel gelijk toen het constateerde dat de Amerikaanse staalindustrie ‘... produced a certain worldweariness in many management people’. De grief van The Reporter was dan ook dat de staalprijzen sinds 1947 dubbel zo sterk zijn gestegen als de lonen in de staalindustrie. En het blad waardeerde het in president Kennedy dat hij daarover enkele onvriendelijkheden had gezegd.

Hieraan valt te zien hoe moeilijk het probleem ligt. In het kader van het constante stijgen van lonen en kosten is een stijging van de staalprijzen niet te vermijden als de industrie op den duur rendabel wil blijven. Tenzij de hogere kosten worden opgevangen door toegenomen produktiviteit (efficiency, zei men vroeger). Een precies evenwicht is daarom alleen al moeilijk, daar bij een expanderende economie de aanbieder van een essentiëel halffabrikaat als staal welhaast automatisch in de verkopersmarkt komt te zitten. Een verkopersmarkt kan weer veranderen in een kopersmarkt indien de produktiecapaciteit groter is dan de vraag. In dat geval kan evenwel de (eventueel ongeschreven) kartelafspraak voor de fabrikant redding brengen.

In Amerika speelden er nu twee dingen. In de eerste plaats is er in de verhouding van produktie tot verbruik geen wezenlijke overproduktiecapaciteit, omdat de industrie in een te langzaam tempo heeft uitgebreid. In de tweede plaats wordt de industrie in hoge mate verdacht van kartelpraktijken. Het liep zelfs zo hoog tijdens het laatste incident, dat men een journalist door de FBI van zijn bed liet lichten uit wiens verslag van een toespraak van de president van US Steel men meende te lezen dat Blough de antitrustwet aan zijn laars lapte.

[p. 8]

Het incident heeft zich nu in de praktijk van het politieke leven zo ontwikkeld, dat de president van de V.S. de staalindustrie de mantel heeft uitgeveegd op een wijze als in de geschiedenis zelden is voorgekomen. Maar wie de documentatie erop naleest en bemerkt hoezeer Kennedy en Blough (en ook Homer, ‘iron man’ van Bethlehem) een gruwelijke hekel aan elkaar hebben, verwondert zich minder. Intussen bleek echter dat Inland Steel het niet nodig had de prijzen te verhogen. Inland Steel heeft weliswaar maar 4,5 procent van de nationale capaciteit in deze sector, maar het verzorgt de auto-industrie rond Chicago voor 22 procent en neemt dus een min of meer marktbeheersende positie in. Aan de ene kant kon Kennedy zich beroepen op het fatsoen van Inland Steel, maar aan de andere kant zaten de staalindustrieën van Blough en Homer met deze, wat ik aan de Ruhr - typisch - heb horen noemen, ‘Fremdkörper’. De prijsverhoging was derhalve toch waarschijnlijk niet te handhaven geweest. Zonder Inland Steel's houding zou enkele weken later de Britse staalindustrie vermoedelijk direct of via Canada haar entree op de Amerikaanse markt hebben gemaakt. Het is moeilijk uit te maken of de geste van Blough zuiver een onhandig gebaar was om Washington te irriteren dan wel of hij het echt meende. Dit alles neemt niet weg dat, zoals de zaken nu liggen, de staalindustrie een prijsverhoging in de orde van grootte van 3,5 procent zeer goed kan gebruiken als zij onder de nu eenmaal gegeven produktie -en kostenverhoudingen haar huid wil redden.

De tragedie ligt ten dele in het verleden en ten dele in de omstandigheid dat de Verenigde Staten als economische en politieke eenheid niet in staat zijn gebleken hun zelfverzekerdheid van de jaren der Marshall-hulp en Korea waar te maken. In de grond van de zaak pleit dit voor hen. Want zij prefereren welvaart boven oneconomische prestige-inspanningen. Niettemin brengt het een het ander mee. De technologie van staal is sinds de uitvinding van het door zuurstofblazen snel gemaakte en hoogkwalitatieve staal bij de Vereinigte Oesterreichische Eisen und Stahlwerke ‘Voëst’ (het zogenaamde LD-staal, oxystaal) een Europese zaak geworden nadat meer dan vijftig jaar Amerika de leiding had gehad.

Dat wil niet zeggen dat er in de V.S. geen goede dingen zijn uitgevonden, maar de bittere economische drijfveer was er niet groot genoeg. Zo heeft men bijvoorbeeld een speciaal soort dunne plaat ontwikkeld, het ‘thin tin’, maar men komt te langzaam en te moeizaam boven het stadium van de proeffabriek uit. Niettemin is men zeer openhartig met de ‘know how’, want nauwelijks had men het procédé uitgevonden of men wist er bij Hoogovens kennelijk alles van. Maar naast moderne en inventieve laboratoria vindt men in Pennsylvanië nog cokesprodukties van een kolenbranders primitiviteit (‘bijenkorfovens’); althans tot voor kort waren ze in bedrijf, al zijn ze nu wellicht onder de conjuncturele druk verzonken in de graszoden die ze bedekten. Het is door prof. J. Romein eens zo geformuleerd, dat er een historische wet lijkt te bestaan volgens welke degeen die technologisch het eerst is en de grote voorsprong heeft ook het eerst achterblijft in de volgende periode. Dat geldt niet voor de Amerikaanse staalindustrie in haar geheel, maar wel voor onderdelen. Er is in dit verband het vraagstuk van de ‘Verbundwirtschaft’, waarbij het concern dus beschikt over alle fasen van het proces: eigen erts, eigen schepen, eigen kolen en cokes. In Engeland werd door de nationalisering van de kolenindustrie de mijnbouw van de staalindustrie afgesplitst. Dat heeft in Engeland, mede door de ontvangen compensatie in geld, geleid tot een grootscheepse modernisering en vernieuwing van de staalindustrie met investeringen die tot op heden van zeer grote omvang zijn.

President Kennedy heeft nu wel op zijn persconferentie de vorige week verklaard dat de strijdbijl tussen hem en de staalindustrie is begraven, maar in de eerste plaats is de wonde daarmee niet geheeld en in de tweede plaats zijn er zoveel apparaten in beweging gezet, dat een verder onderzoek - zoal niet direct naar antitrust situaties dan toch wel naar de systematiek der ‘Verbundwirtschaft’ - welhaast niet kan uitblijven. Wellicht komt er dan meer vaart in de industrie. Of dat voor de Europese afzet in landen zonder eigen staalindustrie op den duur erg prettig zal zijn is een andere kwestie. Ook zonder openlijk gezwaai met de strijdbijl zit de Amerikaanse staalindustrie in de klem en de ontwikkeling van de beurskoersen te New York van de typische staalfondsen wijst wel uit dat met het incident Blough-Kennedy een verre van gemakkelijke periode is begonnen. Die ontwikkeling kan zowel voor de conjunctuur in de V.S. als voor de politiek grote betekenis hebben. De reeds sterk gestegen en nog verder uitbreidende produktiecapaciteit in Europa, Zuid-Afrika en Japan vormt daarbij een complicatie, omdat een recessie nu eenmaal gemakkelijker ontstaat tijdens overproduktie dan tijdens een overtrokken vraag.