Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 15]

Culturele moordaanslagen
H. van den Bergh

Naar aanleiding van Sweet Bird of Youth van Tennessee Williams, in de vertaling van regieassistent Nick van den Boezem door de Nederlandse Comedie ten tonele gevoerd als Zoete Vogel van de Jeugd, las men in het Algemeen Handelsblad de verzuchting dat het niet te hopen was dat, nu eindelijk een gezonde financiële regeling voor bona fide-toneelvertalers was getroffen, de gezelschappen die redelijk hoge vergoedingen zouden trachten te ontduiken door goedkopere beunhazen op de buitenlandse literatuur los te laten. Inderdaad was er reden voor ongerustheid. Want behalve de lelijke titelvertaling (sweet heeft een heel andere gevoelswaarde in de richting van lieflijk en dierbaar dan het brave Nederlandse zoet) wemelde de vertaling van Van den Boezem van elementaire taal- en vertaalfouten in de trant van toen de oorlog over was (i.p.v. voorbij) en waar ik leefde (i.p.v. woonde).

Het in het geweer roepen van beroepsmatige pennevoerders blijkt overigens geen garantie voor minder kreupele resultaten; Dat is onlangs weer gebleken bij een tweetal toneelvertalingen uit het Frans. Victor van Vriesland vertaalde voor de toneelgroep Studio het enige blijspel van Jean Racine, Les Plaideurs, en dat werd een erudiet maar daarom niet minder lelijk gerijmel dat het origineel op alle denkbare manieren onrecht deed, en zaterdag jongstleden werd door de Haagse Comedie de première gegeven van Pour Lucrèce van Jean Giraudoux, waarbij Max Nord voor de al evenzeer onvoorstelbaar wanstaltige vertaling had zorggedragen.

Op gevaar af schoolmeesterachtig te worden lijkt het mij noodzakelijk deze beschuldigingen met enigszins uitvoerig feitenmateriaal te staven. De vertaling van Max Nord is onder de titel De Engel van het Kwaad verschenen als literaire pocket no. 65 bij de Bezige Bij. Nu kan men zich al dadelijk afvragen waarom Pour Lucrèce niet eenvoudig Voor (of om) Lucretia mocht heten, maar eigennamen zijn voor Nord in titels kennelijk taboe sinds dertien jaar geleden Le grand Meaulnes al even onherkenbaar schuil ging achter Het grote avontuur. De wonderlijke gedachtenkronkels waar het Frans Nord soms toe verleidt kwamen ook in die roman al voor de dag toen hij les parents les plus éloignés vertaalde met de ouders die van heel ver gekomen zijn i.p.v. met de verst verwijderde verwanten (Salamanderreeks blz. 56). Maar in deze Giraudouxvertaling gaat het nog veel wonderlijker toe. Nu staat het vast dat de gratie en het hoogst persoonlijke taalgebruik van deze stijlvirtuoos uiterst moeilijk in een andere taal zijn weer te geven. Maar daarom zouden opdrachtgever en bewerker nog meer op hun hoede moeten zijn, temeer waar al verscheidene pogingen om Giraudoux in het Nederlands te spelen mede schipbreuk hebben geleden op zijn onvertaalbaarheid (La Guerre de Troie n' aura pas lieu en Amphitryon 38 bijvoorbeeld.)

Hieronder moge een verzameling vertaalbloempjes volgen, in verscheidene soorten gerubriceerd, waarbij vooropgesteld dient te worden dat het hier alleen fouten betreft die mij als beurse plekken in de Nederlandse tekst waren opgevallen, waarna ik die passages met het origineel heb vergeleken. Een zorgvuldige confrontatie van beide teksten zou ongetwijfeld een veelvoud van deze, zonder meer reeds in het oog lopende zwakke steeën aan het licht brengen. (De nummers verwijzen naar de pagina's in de Bezige Bij-uitgave).

Fouten tegen het Frans:

Dans cinq minutes is niet in maar over vijf minuten (8); se pàmer (41) is niet smachten naar maar in zwijm vallen;
tenir à (42) is niet blijven bij maar gehecht zijn aan; à défaut de (55) is niet in tegenstelling tot maar bij gebrek aan;
un escalier (62) is een trap en geen ladder (waar het hier een routebeschrijving binnen een woning betreft kan dit ook ondergebracht worden in de rubriek waanzin);
une entremetteuse (85) is een koppelaarster en geen koppenzetster;
ce bas monde (op vele plaatsen) is niet deze lage wereld maar tranendal, ondermaanse.

Fouten tegen het Nederlands:

Le vice (7) is niet de zonde maar de ontucht, de ondeugd, desnoods de slechtheid (dat is des te duidelijker omdat Giraudoux een halve bladzij verder met een definitie komt aandragen die duidelijk op een eigenschap wijst: ‘la propension naturelle au mal’);
iemand wordt très tôt van school genomen; dat betekent op jeugdige leeftijd, niet heel vroeg (7); le procureur Blanchard vient de proclamer que le vice, c'est moi... is een van de eerste zinnen van de grote schuinsmarcheerder uit het stuk (7). Nord veroorzaakt hier grote verwarring door te vertalen: de procureur (zonder naam) heeft verklaard de zonde, dat ben ik... (i.p.v.: de aanklager Blanchard heeft net openlijk verklaard dat ik de ondeugd ben);
een kelner weet niet wat hij voor verversing moet brengen: comment saurais-je lequel (7); Nord: nu weet ik niet wat.

[p. 16]

le tribunal (8) wordt het tribunaal i.p.v. het gerechtshof;
sans y penser (29) wordt zonder eraan te denken i.p.v. zonder erbij te denken;
on fréquente qui vous reçoit (40) wordt men gaat op bezoek bij wie men ontvangt i.p.v. mensen gaan om met wie hen ontvangen wil;
een opwinding even groot als ik zou horen (57) i.p.v. ... even groot als wanneer ik zou horen...
je vois peu (62) wordt ik zie niet dat ik;
ma mission est comblée (97): mijn taak is gevuld; voorts wordt vous telkens met u vertaald als het door de opgeroepen vertrouwelijke sfeer in het Nederlands allang je had moeten zijn;
se ternir (104): vervalen;
sortir, le ventre gardé par... (117) wordt: met een buik uitgaan, beschermd door...
Deze ongelofelijke lijst zou nog gemakkelijk verdubbeld kunnen worden, maar het uittikken vermoeit me nu al.

Verkeerd gebruik van het woordenboek:

banderolle (41) is hier niet doek maar een onderdeel van het priestergewaad, dus gordel of zoiets.
succulent van vlees (43) is hier niet voedzaam maar sappig;
van een graaf wordt gezegd dat hij en culotte is; Nord neemt aan dat hij - in damesgezelschap - wel in korte broek zal zijn; (62)
iemand die al een tijdje (un moment) staat te wachten doet dat volgens Nord al een ogenblik (73);
apanage (82) is hier niet het erfdeel maar het voorrecht, wat uit de context ook duidelijk blijkt; een dame die in een tochtig rijtuig tegen de kou beschermd moet worden krijgt van haar man een dure carrick cadeau. Nord maakt daar, na wat bladeren, maar een koetsiersjas van.

Pure waanzin:

wees ten minste zo onbeschaamd om je mond te houden (81);
mannen werden in het oude Griekenland bij bacchanalen wel door priesteressen uit elkaar gerukt; men vond dan slechts onderdelen van ze terug, bijvoorbeeld (volgens Nord) een vrouweborst (82, het staat er!);
een vrouw laat geniepig haar s sissend klinken; dat wordt door een andere dame tes sifflements de vipère genoemd. Volgens Nord is hier sprake van je fluit van slangenbezweerder (89).

Ik geloof dat we het hierbij gevoegelijk kunnen laten, het betreurende dat er geen ereraad voor de kunst is die aan bepaalde schrijvers het recht op het maken van vertalingen voor een vast te stellen tijdperk zou kunnen ontzeggen, met in die periode verplichte bestudering van de taal in kwestie.

Bij Victor van Vriesland ligt de zaak heel anders. De beschuldiging die tegen hem moet worden ingebracht luidt eerder: het veroorzaken van dood door grove schuld. Hij maakt heus geen stompzinnige taalfouten. Integendeel, hij weet ons op hoogst doctorale toon achter op zijn literiare pocket (no. 74) te vertellen dat Les Plaideurs niet De Pleiters betekent, maar dat in de zeventiende eeuw plaideur iedereen aanduidde die zich met procederen bezig hield. Vandaar dat het blijspel bij hem Procederen ging heten. Een academisch verdedigbare vertaling, die echter buiten de tradie omgaat van komedietitels die het bespotte type aangeven: Le Bourgeois Gentilhomme, L' Avare, Miles Gloriosus, De Spaanse Brabander, enzovoort. Dan was De Rechtsmaniakken of iets dergelijks toch nog beter geweest.

Daarmee is het voornaamste bezwaar tegen deze vertaling al aangegeven: Zij is wetenschappelijk verantwoord, maar onleesbaar, en wat nog erger is, onspeelbaar. Van de stralend-spirituele Racineverzen die, ondanks al hun gespeel met rechtstermen, natuurlijk volmaakt gave, rijk rijmende alexandrijnen bleven, is weinig fraais over. Met een paar voorbeelden van ontoneelmatige houterigheid kan hier volstaan worden:

Kreupelverzen:

... Hij heeft't erop gezet,
in toga slechts, met zijn steek op, te gaan naar bed.

't Kost maar een woord U en't is in kannen en kruiken.

't Helpt niets of ik, om ze uit bed te krijgen, kra-
keel. Elke dag moet ik wekken heel mijn personeel.

Slechte rijmen:

Wat doe je hier zo vroeg al op de stráat
Is het dan nodig dat steeds iemand op wácht staat?

Vader, waarom zo vroeg al uit Uw bed geweken,
Waar loopt U heen bij nacht en ontij? - 'K ga réchtspreken.

Mijn toga doet je bloze': Een rechterszoontje, bah!
Jij speelt het jonkertje. Vriend Dandin, kijk eens na...

Verzen die in geen enkele maatval gezegd kunnen worden:

Ja mijnheer, U geloof 'k als mijn eigen papa.

Nogal een vent om mij uit te schelden voor malle.

Maar mevrouw! Moet ik soms goedvinden, dat hij me uitmaakt?

Deze verminking van Frankrijks grootste toneeldichter is ook een misdaad tegen een bevriende cultuur die zwaar gestraft zou moeten worden. Enfin, de Fransen zelf zullen wel nooit ontdekken wat hun door dr. Van Vriesland is aangedaan. Anders zou minister Malraux zeker om uitlevering verzoeken. Grote kundigheid, die tot dezelfde verfoeilijke vertaalresultaten blijkt te leiden als grote onkunde, is eigenlijk des te ergerlijker.