Hollands Weekblad. Jaargang 3

Nog eens naar Randstad
H. van Galen Last

Mijn opmerkingen over Randstad 2 in het Hollands Weekblad van 28 maart zijn niet zonder reacties gebleven. Behalve blijken van instemming waren er ook bedenkingen, waarvan de scherpste elders in dit nummer is afgedrukt. Maar het zal de lezer opvallen dat zelfs deze heer M.A. de Jong zich zowel over Hermans enerzijds als over Claus, Mulisch c.s. anderzijds, al heel weinig vleiend uitlaat, en dat was, in de ene of de andere richting, ook overigens steeds het geval.

Er waren er die geen goed woord over hadden voor het fraais van W.F. Hermans, maar vonden dat ik te hardvochtig was geweest voor de redacteuren van Randstad door hen alleen verantwoordelijk te stellen voor wat was gebeurd. ‘Zij vinden een relletje natuurlijk wel leuk,’ zei mij een even aardig als intelligent iemand, ‘maar je veronderstelt toch te veel boze opzet. Ik blijf er van overtuigd dat zij niet goed hebben begrepen waar het Hermans om begonnen was.’ Het klinkt lief, maar onder deze ‘mildheid’ en ‘vergevensgezindheid’ veranderen Claus, Mulisch, Michiels en Vinkenoog op slag tot een viertal malloten; redacteuren, niet in staat de copy te beoordelen die zij plaatsen. Zó ver in de verachting heb ik het met mijn ‘onvriendelijkheid’ tegen dit kwartet bij lange na niet gebracht. Toch moet met deze opponenten een accoord gemakkelijk te bereiken zijn. Ik doe iets af van de gewetenloze reclamementaliteit waarvan ik Claus, Mulisch & Co. had verdacht, maar voeg iets toe van analfabetisme, bêtise - of welke term voor geestelijke onbeholpenheid men maar gebruiken wil - die ik blijkbaar ten onrechte over het hoofd had gezien.

Een andere groep stelde met mij de redactie van R. aansprakelijk voor de misstap van W.F. Hermans, een auteur van wie zelfkritiek nooit tot zijn sterkste kanten heeft behoord. Men had hem dit échec moeten besparen. In deze redenering werd Hermans de dupe van Claus, Mulisch c.s., niet omgekeerd. En ik had me beter stil kunnen houden, want waar ik dacht hem af te straffen zou ik Hermans juist zijn zin hebben gegeven. (Zie ook de brief van M.A. de Jong).

Een zonderlinge redenering. Ten eerste wàs mijn bijdrage dus voornamelijk gericht tot diegenen die zulk vuilnis in hun tijdschrift opnemen. Van Hermans verwachtte ik op het stuk van vuilnis toch al alles. En als hij er nu plezier aan beleeft om voor niet geheel toerekeningsvatbaar en een door en door fascistische geest te worden gehouden, wel, laat hem dan. Zo kwaad ben ik nu ook weer niet dat ik hem dat zou misgunnen. Wie als argument tegen mijn stuk aanvoert dat ik in alle kuilen van Groningen ben gevallen door mij polemisch te gedragen tegen iemand die er naar snakt om ‘beledigd’ te worden, mag wel eens bedenken welk afschuwelijk oordeel hij daarmee over Willem Frederik Hermans uitspreekt. Iemand die de schoen kust die hem schopt is een volstrekte zielepoot, maar als datzelfde wezen ook in staat is tot wat een evenwichtig kritikus als Kees Fens in De Tijd als lijkenschennis kwa-

[p. 12]

lificeerde, dan krijgen wij tot resultaat: een volstrekt abjecte zielepoot. En ik zou mijn mond houden alleen om zo'n slecht gebakken individu zijn speciale genot te onthouden? Soyons généreux.

‘Maar hij is toch een belangrijk schrijver?’, hoor ik nu al roepen, alsof dat een verzachtende in plaats van een bezwarende omstandigheid zou zijn.

‘Je begrijpt hem nog altijd niet’, klaagt nu een ander. ‘Hermans heeft een heel akelige, nare jeugd gehad. Onverstandig ouderschap, dat is het drama van zijn leven, daarom moet hij zo rottig doen, maar hij heeft in werkelijkheid zó'n klein hartje.’

Met mijn hand op mijn zakdoek bedenk ik nu dat Hermans zelf wat al te gretig met zijn trieste jeugd te koop loopt. Dat was bekend, ook voordat hij laatst nog eens zielig deed in het interview in de Haagse Post. Maar ik wil wel even meeklagen, want ik geloof ook te beseffen hoe moeilijk, en in laatste instantie onmogelijk, het misschien is om de smaak van een nare jeugd kwijt te raken - Freud heeft niet voor niets geleefd. Maar akelige jongensjaren kunnen hoogstens een gedeeltelijke verklaring van in de volwassenheid begane streken leveren, niet een rechtvaardiging, zoals wij toch ook wel wisten. Het jongetje Garmt Stuiveling bijvoorbeeld heeft, vermoed ik, ook heel wat met het leven te stellen gehad, het klimaat van het hoge noorden misschien, of professor Garmt Stuiveling zou zich niet zo uit alle macht aan voorzitters-, gemeenteraads- en ik weet al niet wat voor zetels vastzuigen. De wijze waarop hij dat doet wordt hem op het ogenblik bitter verweten, maar niemand heb ik nog ter verontschuldiging van Stuiveling horen aanvoeren dat hij als kind zo lang in de kou heeft moeten staan. En waarom Willem Frederik gegeven wat wij Garmt onthouden? Het is waar, de een schrijft wat beter, maar de ander zit daarentegen weer heel wat beter voor.

Tenslotte, blijkbaar een doodzonde, heb ik Hermans een door en door fascistische geest genoemd. Het is waar dat H.A. Gomperts het al jaren geleden over H.'s fascistische mentaliteit had. Adriaan Morriën was het met deze visie geheel eens in een pamflet dat tot groot vermaak van directeur G. Lubberhuizen bij De Bezige Bij werd uitgegeven. ‘Vele mensen... zijn daarover gevallen’, schreef Morriën in De Gruwelkamer van W.F. Hermans. ‘Het is een omschrijving die

De tekeningenserie in dit nummer is van W.A. van Ravesteyn

men blijkbaar alleen op Duitsers mag toepassen. Dat nu is hypocrisie. Fascistisch is iedere methode die met gebruikmaking van leugens en verdachtmakingen de aandacht probeert af te leiden van de zaak waarom het in werkelijkheid begonnen is.’ En een vriend merkte op dat de woede van Hermans op Ter Braak de woede was op een man die zijn ressentiment als ressentiment kon denken en als ressentiment kon behandelen dank zij zijn gevoel voor humor. Ik zou hierbij alleen de kanttekening willen plaatsen dat deze woede bij H. dan toch vooral instinctief zal zijn, want zijn kennis van Ter Braak's werk acht ik gering (dit laatste is geen verwijt). Voor het overige behoort Hermans inderdaad tot het soort dat



zijn afgunst op alles en iedereen koestert. Zijn afgunst stelt hem soms zelfs in staat om iets goeds te schrijven - en nu zou zo'n Ter Braak hem zijn wrok willen doen wegwerpen door hem om zijn wrok te laten lachen? Hermans beseft, als iedere fascist, dat hij onder deze ‘operatie’ zou verdwijnen als een slak onder het zout. Hij heeft ingezien dat het zijn belang was om zijn afgunst, zijn gevoel van verlatenheid in een boze wereld die het op hem gemunt heeft, uit te diepen en te cultiveren. Waar geen wrok tegen hem bestond, zou hij voor niets terugschrikken om die wrok te creëren. ‘Mussolini ha sempre ragione’, ‘Hermans heeft altijd gelijk’, zijn misleidende slagzinnen omdat de werkwoordsvorm niet deugt. De toekomende zou hier moeten worden gebruikt in plaats van de tegenwoordige tijd. Mussolini bedoelde namelijk te zeggen dat hij gelijk zou krijgen pas als àlle tegenstanders met voldoende wonderolie zouden zijn bewerkt en ook Hermans weet dat hij zijn gelijk steeds weer te veroveren heeft, of liever, dat het verder en verder terugwijkt. Hij kan trappen zoveel hij wil, of, zoals deze machiavellist van het gelijkhebben liever doet, liegen en

[p. 13]

insinueren, hij weet, evenals Mussolini, dat zijn ‘tegenstanders’, d.w.z. mensen die hem doorzien, nooit zullen ophouden geboren te worden. Sommigen zullen zelfs twee maal geboren worden, uitsluitend om hem te pesten. Ter Braak bijvoorbeeld.

Want daar moet de verklaring worden gezocht voor Hermans' jongste campagne tegen Ter Braak: de verschijning binnenkort van de briefwisseling Ter Braak-Du Perron. Na de publicatie van Ter Braak's Verzameld Werk groeide een generatie op voor wie Ter Braak tot de literatuurhistorie ging behoren, voor wie hij niet meer die levende invloed kon zijn die hij voor de generatie van Hermans, de generatie van '20, geweest was. Vooral na het succes van De Donkere Kamer kon H. enige tijd in de waan leven dat hij Ter Braak had ‘verdrongen’, dat hij ‘gelijk had’; hij werd, vooral onder de jongeren, veelal beschouwd als de belangrijkste romancier, zo niet de belangrijkste schrijver van Nederland. Jammer genoeg liet de vervloekte hem niet met rust. Meer dan twintig jaar na zijn dood verschijnt er een nieuw werk van de man wiens betekenis Hermans beter heeft beseft dan de jongere generaties tot nu gedaan hebben. Meer dan duizend brieven van Ter Braak en Du Perron, die hij sinds enige tijd ook al verafschuwt - en ‘de hemel zij dank’, zou men Du Perron nu in zijn hemel kunnen horen zeggen - worden, in enige dundrukdelen, uitgegeven bij... Van Oorschot.

‘Maar (schrijf u dat vooral op)’, zei Hermans in een interview, gepubliceerd in het blad van de Eindhovense studenten, Bourgond, ‘dat de uitgever een pooier is, weet ik wel zéker’. Eerst dacht ik dat dit bedoeld was als welkomstwoord voor zijn nieuwe uitgever, G. Lubberhuizen van De Bezige Bij; toen, dat hij ‘de’ schrijver tenminste



tot prostitué zou verklaren, maar nee: ‘dat een schrijver de mentaliteit van een hoer moet bezitten, zou ik niet durven zeggen.’

Gelukkig voor Hermans had hij een paar makke schapen op bezoek. ‘Neem nu Gomperts' bundel De schok der herkenning eens’, doceerde hij. ‘Alleen de titel al, die is gewoon gepikt van Wilson's The shock of recognition, dat toen zeer in de mode was en dat Gomperts zeker gekend heeft, getuige een citaat ergens in zijn boek.’ Hermans weet aan wie hij dergelijke insinuaties kwijt kan. Tegengesproken is hij dan ook niet, want tot blz. 7 van Gomperts' essay hadden de Bourgondiërs het nog niet gebracht. Daar immers vertelt G. dat hij zijn titel aan Edmund Wilson had ontleend - die het weer van Melville had - maar dat hij de term in een andere betekenis gebruikte.

Zo zou ik nog geruime tijd door kunnen gaan met het aanwijzen van Hermans' leugens en insinuaties. Het is waar dat wij niet door het fascisme geregeerd worden, en tegen mijn overtuiging dat Hermans een door en door fascistische geest is pleit voor velen de wijdverbreide bewondering voor hem in ons land. Als iemand bij iedere gelegenheid toegejuicht wordt in Het Vrije Volk zowel als in de Haagse Post, door katholieke studenten uit Eindhoven als door pacifistische jongeren, hoe zou hij dan een fascistische geest kunnen zijn? redeneren sommigen. Dat is vergeten dat het fascisme ook een levensinstelling is - de programmatische onderworpenheid aan de rancune - die niet is verdwenen met de dood van Hitler en Mussolini. Hun partijen hebben na 1945 opgehouden te bestaan, maar het fascisme als mentaliteit heeft na de oorlog eerder veld gewonnen dan verloren. Hermans heeft zijn tijd mee gehad, een tijd waarin Camus er een verwijt van is gemaakt dat hij zo goed schreef (goed schrijven = stileren = zich boven de dingen verheffen = hautain zijn); waarin de humor, gewaardeerd in de cursiefjes van de krant, toch veelal als een burgerlijke luxe wordt veroordeeld, want humor is, niet alleen in Ter

[p. 14]

Braak's maar ook in Freud's definitie, een afstand nemen tot, zo men wil een neerzien op de eigen tekorten - ook een manier van hautain zijn voor sommigen.

De betekenis van Hermans als schrijver ligt daarin dat hij, zij het met de fascist Louis Ferdinand Céline als voorbeeld, in Nederland de onbetwiste woordvoerder is van degenen die de rancune puur als een kwaliteit zijn gaan beschouwen. Ter Braak, zonder de schrijverstalenten van Céline in twijfel te trekken, noemde de Fransman in een van zijn brieven aan Du Perron een typische slavenziel. Wanneer wij Céline met Hermans vergelijken krijgt deze karakteristiek toch weer een onbillijke klank: Céline was, in een wereld die hij haatte, een arme dokter in een arme buurt, en zijn ongenaakbaarheid voor journalisten was bekend. Als bij Hermans - zie het interview in Bourgond - was voor hem ‘de agressie tegen en tuchtiging van het publiek’ de zin van zijn schrijverschap, maar hij combineerde dat niet met koffie en een koekje voor de willekeurige vertegenwoordigers van dat verachte publiek, de journalisten, die bereid waren zijn gekeuvel op te tekenen.