Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 11]

Over filmkritiek
A.J. Heerma van Voss

Als abonnee en ook wel lezer van het Hollands Weekblad en bovendien filmliefhebber, was ik verrast door de vijf pagina's, die in Hollands Weekblad 144 van 7 maart j.l. aan de film gewijd waren. Wat viervijfde gedeelte daarvan betreft: het artikel ‘Geef ons een puriteinse filmkritiek’, waarin mevrouw J.E. Kool-Smit zich zo enthousiast op de film en zijn in alle opzichten falende beoordelaars stortte, heeft mij in geen enkel opzicht overtuigd. Vermoedelijk heb ik het dus niet begrepen en daarom zou ik graag op enkele punten opheldering krijgen. In de vage en algemene vorm, waarin mevrouw Kool-Smit haar verwijten giet, zijn het niet meer dan slagen in de lucht. Het meest bevreemdende van de aanval van de schrijfster was de afwezigheid van enige kennis omtrent de stand van zaken in de huidige (nationale en internationale) filmkritiek. Haar aanmerkingen mogen zeer revolutionair klinken, ze zouden stuk voor stuk uit de weg geruimd kunnen worden door talloze boeken, tijdschrift- en dagbladartikelen van critici, die zij kennelijk nooit gelezen heeft. Lezing van enkele jaargangen Film orum, Critisch Filmbulletin, Sight and Sound, Films and Filming, Film Quarterly, Cinema e.a. had veel misverstanden en zinloze uitvallen kunnen voorkomen.

Een aanzienlijk gedeelte van mevrouw Kool's frustratie kan zó teruggevoerd worden op een, althans wat filmkritiek betreft, verkeerd leesbeleid. Wanneer zij inderdaad geen andere filmkritieken dan die van Libelle, de Telegraaf en Elsevier leest - waar alles op wijst -, dan zijn haar opmerkingen volkomen juist. De opgewekte schijn van algemeen-geldendheid verwart echter. Neem bijvoorbeeld ‘het enige, dat hij (de amateur) vrijwel zeker weet is, dat rechtstreeks aanbevolen film hem tegen zullen staan’ - aantrekkelijke, aperte onzin, waarvoor een voorbeeld niet nodig wordt geacht. Een uiterst individuele smaak van de schrijfster brengt geen uitkomst; het losjes laten vallen van de namen Antonioni, Resnais, Bergman en Bresson wijst daar in ieder geval niet op. Voeg Fellini, de laatste Nederlandse poging en wat los goed als ‘Moeder Johanna van de engelen’ erbij en in ‘intellectueel’ gezelschap kun je uitstekend meekomen. Het toeval wil, dat Bergman c.s. ook in de kritiek de meest besproken cineasten zijn: de films die de kritiek bezighouden, houden mevrouw Kool ook bezig en staan haar dus niet tegen. Ook hier leze men voor ‘kritiek’ natuurlijk het representatieve gedeelte daarvan. Voor de Nederlandse filmcritici, die ik als zodanig beschouw, hoeft hier geen reclame gemaakt te worden.

Is film werkelijk het expressie-middel van de jeugd? In Frankrijk grijpt misschien elke puber naar de filmcamera als hij niets te zeggen heeft (de desastreuze gevolgen zijn in allerlei op de golven der ‘nouvelle vague’ meedobberende onvolgroeidheden te zien), voor de situatie in Nederland lijkt de uitspraak mij misplaatst. Het aantal niet-gepubliceerde adolescenten-gedichten overtreft nog altijd het aantal gepubliceerde en samen overtreffen beide aantallen dat van de ‘puber-films’ verre. Op welke Nederlandse lycea worden scenario's in elkaar geknutseld en daadwerkelijk verfilmd? Zijn er buiten het Leidse ‘Een hagedis teveel’ de laatste jaren nog meer films door de opgroeiende jeugd gemaakt?

Een andere zaak is het, dat de jeugd in de gelegenheid gesteld moet worden waardevol cineastisch werk te zien en te beoordelen - daarover kan men het moeilijk oneens zijn, evenmin als over de andere open deuren, die mevrouw Kool-Smit opentrapt. Maar waarom de kritiek aansprakelijk stellen voor het ontbreken van ‘klassieken-bioscopen’? In Nederland komen namelijk die klassieken dan wel niét aan bod in de normale bioscopen (een enkele uitzondering als ‘M’ en ‘La grande illusion’ daargelaten), maar wél in de vertoningen van instellingen als het Nederlands Filmmuseum en de Filmliga's, die meestal door enthousiaste particulieren én filmcritici zijn opgericht. Wat er wordt vertoond, gaat niet ondanks maar door toedoen van de kritiek, zoals de kritiek ook op andere gebieden van de kunst een activerende en stimulerende functie heeft. De grote schuldige is natuurlijk ‘het grote publiek’ (men zegt dat het niet bestaat, maar wie gaan er dan naar Eddie Constantine en Romy Schneider zaliger kijken?), dat in eerste instantie altijd bepaalt, of een film commercieel de moeite waard is en dat op een volkomen onoverzichtelijke wijze de ene ‘goede’ film tot een succes maakt en de andere dooddrukt. En filmkritiek gaat, zoals elke kritiek, de logge en onbepaalbare grootste gemene deler ‘het publiek’ grotendeels voorbij! Door middel van kranten, radio, televisie en scholen kan men beïnvloeden wat men wil, de ‘mondreclame’ van de buurvrouw wint het in de meeste gevallen.

Ook voor het ‘provinciale filmrepertoire’ van Nederland geldt, dat in de eerste plaats het publiek, in de tweede plaats de bioscoop-exploitant bepaalt, wat op het programma geplaatst wordt. In dat licht bezien is het niet verwonderlijk, dat veel waardevol werk de weg naar de provincie óf zeer vertraagd óf helemaal nooit vindt. Voor Nederland als geheel lijkt het percentage 70 mij zeer laag: welke belangrijke ‘festival-films’ bereiken ons land eigenlijk niet? Nederland - de grote steden - is voor de filmliefhebber helemaal niet zo'n kwaad land; vergeleken met bijvoorbeeld Engeland en de Verenigde Staten winnen wij het met straatlengten, waar het Franse en Italiaanse films betreft.

Een andere ‘duidelijke aanwijzing voor de achterlijkheid van de filmkritiek’: de critici maken geen onderscheid tussen kijkvoer en films. Maar alle literatuur is ook lectuur, alle boulevardwerk ook toneel en al het kijkvoer is ook film. De onderscheiding is niet relevant, tenzij er mee bedoeld wordt ‘goede’ en ‘slechte’ films (om een kinderlijk schemaatje te maken), wat de enige onderscheiding is, waarmee de ‘serieuze’ kritiek zich bezig dient te houden. Van de ‘goede’ films dienen de kwaliteiten vermeld te worden, de ‘slechte’ moet men volledig laten vallen en zeker geen ‘gelijkelijk serieuze bespreking’ geven (waarbij n.b. het ‘niveau van moeheid’ geschat dient te worden!). De ‘andere maatstaven’ die men voor amusementsfilms aan moet leggen, houden automatisch een depreciatie in. Of ‘Pickpocket’ vanuit amusementsoogpunt geslaagd is, doet in geen enkel opzicht ter zake, (degenen die dat willen weten kijken de filmrubriek van De Telegraaf wel in), voor de behoorlijke kritiek gaat het er slechts om of ‘Pickpocket’ goed gemaakt, interessant en waardevol is, of niet. En als er over ‘Some like it hot’ geen goed woord te zeggen is (is dat er overigens niet?), dan hoeft niemand zich verplicht te voelen, dat wél te zeggen. Doet hij dat wél, dan ‘suddert’ hij op de manier, die mevrouw Kool de filmkritiek als geheel verwijt.

Onvermijdelijk komt de goede Antonioni op de proppen, als intellectuelen-kluifje bij uitstek de opvolger van Ingmar Bergman en inmiddels afgelost door Alain Resnais en zijn Marienbad. De ‘versleten filmwet die de opinie behelst dat iemand is zoals hij zich gedraagt, zoals hij zich toont in zijn optreden’ is noch een filmwet, noch versleten. Integendeel: de stromingen, waarop men deze ‘wet’ (die niemand kent en die nergens te vinden is)

[p. 12]

zou kunnen toepassen, zijn zeer modem: films als ‘Shadows’ en ‘A bout de souffle’ zijn er voorbeelden van, die het ‘betrappen van de werkelijkheid’ als hoogste ideaal hebben. Wél zeer versleten is: ‘bij Antonioni doen de mensen niet, zij zijn’, een fijne gemeenplaats die thuishoort in het rijtje ‘toneelmatig, goed camerawerk’ etc. Antonioni's hoofdfiguren ‘hebben geen karakters’ (de reden dat ze ons interesseren?), en: ‘zij acteren ook nauwelijks’. Want ‘het toneelspelen is gereserveerd voor de bijrollen’, iets dat niemand nog heeft geconstateerd of zal constateren. Wij moeten het maar aannemen: wat Jeanne Moreau en Marcello Mastroianni in ‘La notte’ en Gabrielle Ferzetti en Monica Vitti en ‘L'avventura’ deden, was geen acteren. Overigens, maar dit terzijde, bestaat er verschil tussen filmspel en toneelspel.

De ‘cinéma intérieur’ staat al lang in de belangstelling: over ‘Marienbad’ heeft iedereen wel wat te vertellen en aan de interpretaties en beoordelingen van de werkwijze van Resnais en Robbe-Grillet komt geen einde. Voor dit verwijt aan de tegenwoordige filmkritiek geldt weer hetzelfde als voor vele andere (‘niemand doet zijn best een film met relevante maatstaven te meten’, ‘het gemis aan een strijdbare filmkritiek’, ‘een goede filmkritiek had een voorbereiding (van een discussie) kunnen vormen’, ‘de filmkritiek moet zich afvragen op welke wijze een filmer de realiteit laat zien, wat voor methoden hij kiest’, ‘de filmkritiek zou een studie moeten maken van de motieven van appreciatie’ enz. enz.): ze zouden veertig jaar geleden heel schokkend geweest zijn.

De rest van het artikel, met name de escapades van de schrijfster op het terrein van de actieve filmbeoordeling, heb ik vele malen gelezen, zonder dat het meer werd dan een warrige verzameling goede bedoelingen, ongegronde verwijten, fraaie volzinnen en onbegrijpelijke ideeën. Aangezien ik de draad van het betoog volledig kwijtraakte, bepaal ik mij tot het plaatsen van enkele losstaande vraagtekens:

-	‘realistisch’ duidt niet ‘in de film’ (bedoeld: filmkritiek?) op de aanwezigheid van krachtdadige scènes, maar in het spraakgebruik van de filmreclame.
-	Object voor de film is niet altijd de werkelijkheid; er bestaan zogeheten absolute films, die zich daar geheel los van gemaakt hebben.
-	Iedere werkelijke filmer kent en kende de waarde van de stilte en daarmee ‘de heimwee naar de stomme film’, behalve de ijverige jongens van de lopende bandindustrie, die hun films in zwijmelviolen en rateldialogen laten verdrinken.
-	Niemand, die men dat aan mag rekenen, verwijt Bresson zijn ‘houterig taalgebruik’ of Resnais zijn ‘poëtische zinnen’ - zo zonder meer. De dialoog van elk toneelstuk en elke film is gestileerd en daardoor ‘onwerkelijk’, maar het zou toch niet absurd zijn als mevrouw Kool meent Resnais overstilering, abstractheid, bedacht-poëtisch taalgebruik en beeldgebruik, ‘psychologerigheid’ te verwijten.
-	Iedere cineast die nieuwe elementen in de werkelijkheid ontdekt en die op een treffende wijze vorm weet te geven, kan wél tot de belangrijkste filmers behoren - hij kan het ook niet, dat hangt van zijn cineastische begaafdheden af. Waarom zou hij het niet kunnen? Ik heb het niet begrepen.
-	(Alweer) Antonioni en rhetoriek vormen tegenpolen: het meest opvallende van Antonioni is juist de volkomen onrhetorische wijze waarop hij, met weglating van ‘versieringen’ en overdreven ‘esthetische resonansen’ tot de kern poogt door te dringen. De ‘vegetatie van geestigheden’ bij Giraudoux heeft daar niets mee te maken.

Ik geloof wel, dat mevrouw Kool-Smit, ondanks haar uitspraak dat ‘filmbezoek geestelijk het midden houdt tussen lui thuisblijven en energiek uitgaan’, het goed meent met de film, gezien haar kreten om een verantwoorde en ‘puriteinse’ filmkritiek. Haar bedenkingen tegen ‘de’ filmkritiek van nu zijn echter onjuist en ongemotiveerd, terwijl zij, voor zich opnieuw op de filmbespreking te werpen, de door haar zo gesmade boeken en tijdschriften maar eens goed moet doornemen.

Antwoord

Ik ben de heer Heerma van Voss dankbaar dat hij de tijd heeft genomen zich serieus in mijn stuk te verdiepen en daarop commentaar te geven. Dat hij het bovendien nodig acht enige beledigende kreten te slaken aan het adres van zijn tegenstander is een bijverschijnsel waardoor discussies in Nederland recht krijgen op de titel polemiek.

Het spijt mij oprecht voor de lezer dat ik op veel verwijten veel antwoorden moet geven; al is het onderwerp de moeite waard, het geringe belang van haar opmerkingen wordt ditmaal ook door de schrijfster gevoeld. Maar terzake.

De heer Heerma van Voss verwijt mij een verkeerde leespolitiek. Hij kent de filmbladen, ik niet. Hij vindt dus dat ik mijn mond moet houden. Als ik dat niet doe, komt zulks doordat ik mij geruggesteund voel door een H.W.-traditie die leken het recht toekent te grasduinen in het tuintje van de vakman.

Ik praat over de film als consument, naar ik meen heb ik dat in de titel van mijn stuk duidelijk laten uitkomen. Ik vind dat een consument niet verplicht dient te worden zes vakbladen te lezen om iets verstandigs over een film te horen. Om belangwekkend commentaar op pas verschenen boeken te lezen hoeft men ook niet op literaire tijdschriften geabonneerd te zijn, ik zou haast zeggen integendeel. Vakperiodieken lezen is het werk voor de criticus, die de interessante visies daaruit door moet geven aan de gewone lezer.

Met critici bedoel ik dus dag- en weekbladcritici. Mogelijk heb ik dat in mijn stuk niet duidelijk genoeg gezegd. Mogelijk wordt in vaktijdschriften verhelderend over film geschreven, in de gewone pers gebeurt dat niet.

De heer Heerma van Voss verwijt mij dat ik geen namen noem; hij doet het evenmin. Is dat uit discretie, net als in mijn geval? Gegeven zijn status als H.W.-lezer zal hij van de Nederlandse kranten wel hetzelfde genre nuttigen als ik; mogelijk leest hij er meer dan zes, - bovendien schijnt hij de inhoud van Elsevier, de Telegraaf en Libelle bedenkelijk goed te kennen; wat de buitenlandse bladen betreft ontmoet ik alleen in de Observer geregeld opmerkingen die mij een flits van inzicht geven.

De Nederlandse jeugd filmt niet, zegt de heer Heerma van Voss. Hij heeft gelijk, maar zal hij over 20 jaar nog gelijk hebben? Het gebeurt wel vaker

[p. 13]

dat Nederland niet in de voorste rij staat. En als de jeugd gaat filmen, is het nuttig dat ze een grondige filmopvoeding heeft gehad. Ik trap nu open deuren in zoals de heer Heerma van Voss ongetwijfeld zal zeggen. Heeft hij nog nooit van het ceterum censeo gehoord, dat b.v. inzake Nieuw-Guinea nog steeds vrucht moet gaan dragen? Bepaalde dingen moeten nu eenmaal vaak gezegd worden helaas. En als ik de critici gebrek aan strijdbaarheid verwijt, bedoel ik ook dat ze meer stemming zouden moeten kweken. Ik heb er bezwaar tegen een goede film altijd op een onmogelijk uur te moeten zien, of met één voorstelling genoegen te moeten nemen.

Nederland heeft een provinciaal filmrepertoire, zeg ik. In andere landen is het erger, zegt de heer Heerma van Voss. Als ik dat lees is mijn conclusie dat in die andere landen maatregelen nog harder nodig zijn.

De onderscheiding kijkvoer en films is niet relevant, zegt de heer Heerma van Voss. Ditmaal had hij beter kunnen zeggen dat de onderscheiding niet nieuw is. Sinds ik mijn stuk maakte las ik in een opstel van Léon Blum een pleidooi voor hetzelfde onderscheid, maar ten aanzien van toneel. Ook Blum wilde een duidelijke scheidslijn tussen ontspanningstoneel en toneel als kunst; hij pleitte zelfs voor het gebruiken van een ander lettertype of een andere kleur papier ter afbakening van beide genres. De onderscheiding goed en slecht geeft een onvolledige karakteristiek, ze geeft een lengtedoorsnede, die tussen amusement en kunst een dwarsdoorsnede. Ik heb dus ook niet beweerd dat er van ‘Some like it hot’ geen goed woord te zeggen is. Overigens bestaat ook op de boekenmarkt verschil tussen goede boeken en literatuur.

Als ik heb gesproken over Antonioni, Bergman en Bresson komt dat doordat werk van Lattuada, Colpi en Agnès Varda; films als ‘Moi un noir’, ‘Il Posto’, ‘Paris nous appartient’, of zelfs minder bekende Visconti's, Bunuels en Eisensteins hier bij mijn weten niet vertoond zijn; spreken daarover zou mijn beweringen oncontroleerbaar maken voor de meeste Hollands Weekblad-lezers, die waarschijnlijk met eigen ogen Antonioni en Bergman gezien hebben. Als ik over een boek praat doe ik dat ook het liefst met mensen die het gelezen hebben.

Over Antonioni en Bergman wordt inderdaad door critici veel gesproken. Naar mijn ervaring worden in de gewone pers echter alleen vakkundige Hitchcocks en enigszins ongewone komedies of drama's rechtstreeks aanbevolen. Overigens vind ik het merkwaardig dat de heer Heerma van Voss suggereert dat ik aanbevelen en bespreken gelijkstel.

Nu volgt een nummertje explicatie. Zelfannotatie is heel vervelend, maar het zal wel een verdiende straf zijn; waarschijnlijk heb ik in mijn stuk de helderheid opgeofferd aan een korte formulering.

Met de passage rondom ‘versleten filmwet’ bedoel ik dat het er in veel fims tot voor kort om ging een karakter op te bouwen, door de hoofdpersoon daarvoor typische handelingen te laten verrichten. Met het cliché: zij doen niet, zij zijn, trachtte ik dit toe te lichten: het dik opgelegde een-type-uitbeelden wordt bij Antonioni alleen door bijfiguren gedaan. Als ik zeg dat de mensen bij Antonioni en b.v. ook bij Jean-Luc Godard geen karakters hebben bedoel ik dat ze niet een bepaald soort mens vertegenwoordigen, maar veel onbestemder blijven, opwellingen symboliseren die bij iedereen op bepaalde tijden opkomen. Natuurlijk wilde men ook vroeger de werkelijkheid betrappen; de moeilijkheid is alleen dat de gebruikte methodes op den duur hun doeltreffendheid verliezen.

Puntsgewijs in telegramstijl verder:

-	realistisch: akkoord,
-	werkelijkheid: akkoord; ik sprak over de film in

	het algemeen,
-	van dat heimwee voelde ik niet zoveel in de films van vijftien jaar geleden; mogelijk lag dat aan mijn leeftijd,
-	natuurlijk kan stilering in de dialoog (of monoloog) overdreven worden; ik heb alleen bezwaar tegen de neiging een ongebruikelijke manier van praten dadelijk met aanstellerij gelijk te stellen,
-	volgens mij horen deze cineasten niet tot de aller-belangrijkste filmers (let op de nuance) omdat zij niet ambitieus genoeg zijn. Mogelijk is dit dogmatisch gedacht of redeneer ik teveel vanuit de literatuur,
-	het woord rhetoriek is in een ongewone betekenis gebruikt. Antonioni bedient zich niet van gezwollen taal of situaties: ik wilde een verband leggen tussen Giraudoux' fout zonder noodzaak met exquise woorden te spelen en Antonioni's neiging exquise beelden te groeperen, waarvan ik geniet, maar met wantrouwen.

De kritiek van de heer Heerma van Voss schommelt tussen twee polen: mijn opmerkingen deugen niet óf omdat niemand ze geuit heeft en zal uiten, óf omdat ze veertig jaar geleden al gemaakt zijn. In deze situatie wordt de ruimte tot schrijven wel klein.

Zijn opmerkingen hebben mij niet alleen gesterkt in mijn opvattingen; zelfs mijn standpunt wordt erdoor verstevigd, geloof ik. Indien alleen filmtijdschriften geciteerd kunnen worden als voorbeeld van goede kritiek, bewijst zulks dat de ‘gewone’ filmkritiek moet veranderen; als ik succesfilms moet gebruiken om mijn betoog te illustreren, bewijst zulks dat goede andere in Nederland niet doordringen.

Concluderend kan ik slechts hopen dat de strijdbaarheid van de heer Heerma van Voss evenals de mijne door deze discussie is toegenomen.

J.E Kool-Smit