Hollands Weekblad. Jaargang 3

Simpelmannetjes van overzee
H. van den Bergh

theater: The Devil's Advocate
nederlandse comedie:
Sweet Bird of Youth

Men kan ten volle de noodzaak onderkennen om in dramatische literatuur karakters in zoverre te vereenvoudigen dat zij, ontdaan van een groot aantal tegenstrijdigheden die levende wezens aankleven, een mate van rechtlijnigheid gaan vertonen, die ze tot hanteerbare toneelfiguren maakt, en dan toch met verbazing de simplificaties blijven gadeslaan die ons soms uit Amerika bereiken compleet met de pretentie dat het toch nog om herkenbare portretten van levende mensen gaat.

In de afgelopen weken zijn weer twee extreme voorbeelden van een dergelijke literatuurvervalsing op het Nederlandse toneel te kijk gezet: De directie van de toneelgroep Theater besloot het aanstaande vertrek uit Arnhem vast pijnloos voor te bereiden met een opvoering van De advocaat van de duivel, een toneelbewerking door Dore Schary naar een roman van Morris L. West en een week later kwam de Nederlandse Comedie ons onze jaarlijkse portie Tennessee Williams voorzetten in Sweet Bird of Youth. In het eerste geval ging het om een gaaf, voor iedereen herkenbaar prulwerk, zonder schrijftalent in elkaar gezet en daarom in zekere zin onschadelijker dan het tweede dat ons onder een dikke saus van literatuurpretenties werd opgediend, waardoor ‘zelfs’ een doodenkele recensent zich liet beetnemen.

Het is mogelijk dat in de oorspronkelijke roman The devil's advocate de onwaarachtigheid niet zo schaamteloos ligt uitgestald als in deze van alle bijkomstigheden ontdane toneelbewerking. Maar de succesvolle Hollywoodse scenarioschrijver Schary heeft kans gezien het boek te reduceren tot een eindeloze stoet onsamenhangende, onnozel opgebouwde en onvoldoende afgeronde scènetjes, telkens afgewisseld door flash-backs die ons op volkomen onnodige manier met het verleden komen confronteren. Het verhaaltje komt neer op een soort geconfijte Graham Greene, maar de personen die er in optreden behoren onomwonden tot de altijd-prijs-schablones: Een gravin, een dokter, een schilder, een heilige, een hoer en een priester. Kan het mooier? Deze personen bevinden zich gelukkig allemaal bijeen in een arm, doch o zo schilderachtig Zuiditaliaans dorpje, ook al heeft de schrijver er voor gezorgd dat zij stuk voor stuk gewone Britten blijken te zijn - met uitzondering van de autochtone slet natuurlijk -; dit om het niet al te moeilijk te maken voor het Angelsaksische publiek. Al deze personen hebben voorts op de eigen, origineel gevon-

[p. 9]

den wijze, hun kruis te dragen. De gravin is frigide, de dokter een Jood, de schilder homo-sexueel, de heilige is miskend en bereids doodgeschoten, de hoer wordt (ook door haar zoon!) veracht en de priester heeft kanker. De dramatische verwikkelingen liggen dan ook voor het grijpen. De gravin houdt van de schilder, maar voelt zich daardoor nog onbevredigder dan ze toch al was omdat de schilder houdt van het zoontje dat de heilige eertijds bij de hoer heeft verwekt. De Joodse dokter heeft in de oorlog een moeilijke tijd doorgemaakt en kan maar niet in God geloven, maar wel in de wetenschap, in tegenstelling tot de priester die niet meer beter kan worden. Dan hangt de schilder zich op, de gravin belooft beterschap, de dokter vat moed, de priester gaat dood etc. etc. en iedereen kan gelukkig doorzien dat hier sprake is van ergerlijk geknoei, al blijft het verwonderlijk dat men zo onverbloemd op de allerbanaalste smaak van het grote publiek durft te speculeren. Het is het soort Geïllustreerde damesbladen-romantiek, die men over een halve eeuw door schrijfautomaten zal laten vervaardigen en waarvan de robotachtige hoofdpersonen dan ook machinaal reageren volgens een aantal simpele psychologische wetten die sinds de popularisering van Freud in de Verenigde Staten onder de breedste lagen van de bevolking gemeengoed zijn geworden.

Hetzelfde verschijnsel doet zich eigenlijk maar dan iets minder opvallend, bij Tennessee Williams voor, hier gecamoufleerd door een wezenlijk dramatisch talent. Ook hij gaat in het onderhavige stuk uit van een allersimpelste these die aan de hand van een aantal geschematiseerde en pasklaar gemaakte figuren wordt gedemonstreerd: De tijd is ons aller vijand, want die berooft ons langzamerhand van onze kansen op geluk. Teneinde deze stelling zo onweerlegbaar mogelijk te bewijzen zijn de hoofdpersonen met zorg uitgekozen: Een langzaam maar zeker door verlies van glamour in het slop geraakte actrice en een op jaren komende acteur in spe, die er ‘zijn zinnen’ op heeft gezet om via het bed in Hollywood te geraken. Het is zonder meer duidelijk dat dergelijke lieden er met het voortschrijden van de tijd niet blijer op worden en dat hun kans op succes bepaald niet stijgt. Maar dan moet men met Tennessee Williams het slagen in het leven en onze kans op geluk ook wel volledig afhankelijk stellen van succes op het sexuele vlak. Dit is overigens een stelling die wij al uit al zijn vroegere werk kennen: Alleen een paar primitieve, om het bed heendraaiende bruten kunnen het halen, de rest blijft onbevredigd en vervalt dus tot hysterie of erger. Nu had uit deze gedachtengang best nóg eens een aangrijpend drama à la De kat op een heet zinken dak of Tramlijn Begeerte kunnen ontstaan, maar om twee redenen is dat ditmaal spaak gelopen. Ten eerste is Williams er in dit stuk op uit zijn figuren voor algemeen geldend te laten doorgaan en hun ondergang te stellen als kenmerkend voor het lot van de hele mensheid. Daarom richt om kwart voor elf 's avonds de hoofdpersoon zich in een epiloogje nadrukkelijk tot het publiek, nadat hij heeft besloten zijn kans op succes op de meest letterlijke wijze te laten afsnijden (hij zal worden gecastreerd) en hij verzoekt ons dan om onszelf in hem te willen herkennen en in de Tijd onze grote vijand. Deze absurde poging om zijn stuk tot een soort Amerikaanse Elckerlijk op te werken ging ditmaal gepaard met een zo sterke woekering van de ook in zijn vroegere stukken al behoorlijk storende stijlprocédé's, dat het wel de moeite loont er eens een kleine inventaris van op te maken: Om te beginnen is daar het zichtbaar maken van geestelijke motieven in het lichamelijke vlak. Dit gebeurt vaak op de meest platvloerse manier door het letterlijk tonen van een zielsconflikt: De filmster die buiten haar kunst dreigt te verstikken, lijdt in de meest letterlijke zin aan aanvallen van ademnood en reist dus rond met een zuurstoffles. De gigolo die bang is om oud te worden, raakt door zijn haar heen en heeft dus een kuif-opkam-complex. In zijn jeugdjaren echter, toen hij nog zo fijn met de meisjes omsprong, was hij een befaamd ‘schoonspringer’. Nu probeert hij een ‘come-back’ naar zijn gelukkige jeugd door ook weer letterlijk terug te komen naar zijn geboortestad. Het jonge meisje dat hij op haar vijftiende jaar verkracht heeft is natuurlijk ook letterlijk gecorrumpeerd en heeft er dus een vreselijke geslachtsziekte bij opgelopen. Niemand zal ontkennen, dat het onderbewuste inderdaad via een dergelijke verlichamelijking, geestelijke conflikten zichtbaar kan maken, het is pas de consequente toepassing ervan in doorzichtige, al te woordspelige parallellen, die het procédé tot iets banaals maakt.

Ten tweede worden abstracte bedoelingen van de schrijver veelal zo concreet mogelijk gesymboliseerd. Het glazen speelgoed waarmee het kinderlijke meisje uit het gelijknamige stuk voortdurend speelde, was daar nog een tamelijk gelukkig voorbeeld van. Maar in zijn latere stukken gaat Williams voortdurend grover te werk: In Period of Adjustment woonde het mislukte huwelijkspaar in een huis dat langzamerhand in een ondergronds gewelf wegzakte. De jonge-

[p. 10]

man met defloratieangst durfde daar geen ruitje in te slaan om het huis binnen te dringen. Maar op eerste Kerstdag kwam gelukkig alles weer goed. In Sweet Bird of Youth zien we hoe de politicus Boss Finley die op Goede Vrijdag een nederlaag heeft geleden, op een verkiezingsoverwinning hoopt met Pasen. Bovendien is deze Finley - net als de andere personen uit het stuk - iemand die zich krampachtig aan zijn jeugd vastklampt maar hij uit dat op fijnzinnig-symbolische wijze door een jeugdbeweging op te richten die hem steunt bij zijn campagnes.

Zijn deze procédés al duidelijk gericht op de minder goede verstaander, bijna tragisch is het dat Williams het publiek waar hij voor schrijft kennelijk voor zo bot houdt dat hij het alleen denkt te kunnen boeien door een regelmatige shock-werking toe te passen. Menselijke verhoudingen van haat en liefde worden steeds in extreme vormen getoond en daardoor bijna ad absurdum gevoerd. De vrouw uit The Rose Tattoo was zo lijfelijk aan haar man gebonden dat ze zijn as na zijn overlijden thuis in een urn bewaart en blijft vereren. Pas als er een andere man in haar leven komt gooit ze de urn stuk... Het meisje uit de Zoete Vogel van de Jeugd is door haar sexuele uitspattingen zozeer aangetast dat ze door een operatief ingrijpen voorgoed onvruchtbaar wordt. De jongeman, dientengevolge teleurgesteld in het geslachtsleven, laat zich zoals gezegd vrijwillig castreren. In het gruwelijke vlak valt de goedkoopte van dergelijke toneelpraktijken nog niet zo sterk op omdat deze effecten een intens meegevoel wakker roepen, waaraan een zekere dramatische werking niet ontzegd kan worden. De banaliteit wordt pas manifest wanneer ons de andere, idyllische zijde van de medaille wordt getoond: Het leven is fijn zolang de hoofdpersoon kan rondrijden in een crèmekleurige cadillac en de sexualiteit is heerlijk wanneer een beeldschoon meisje op het zachte zandstrand van een liefelijke baai, zich roze belicht door de ondergaande zon voor je uitkleedt. Dát valt niet mis te verstaan. Tot slot nog iets over de befaamde ‘poëzie’ van Tennessee Williams. Die berust eigenlijk op het stug volhouden van een of andere beeldspraak: De roos als erotisch symbool voortdurend opduikend in The Rose Tattoo, de geit die daar telkens gaat mekkeren wanneer er iemand bij iemand in bed stapt, de kat die zijn poten brandt op het heet zinken dank terwijl de mensen daaronder zich branden aan een ander soort hitte, de ‘zoete’ vogel (o, vertaalkunst) die even onachterhaalbaar als onze jeugd van ons wegwiekt...

Het niveau van deze dichterlijke vondsten en vooral de eenzijdigheid van de motieven die er mee worden geïllustreerd mogen ons toch op zijn minst wat huiverig maken voor de kwaliteit van het (veel)schrijversschap van Tennessee Williams.

En daar komt dan nog bij het ongenuanceerd-schematische van de boodschappen en de mensen die hij ons voorzet: Een Readers Digest van de psychologie, of zoals de sexuoloog van Emde Boas het onlangs in de wandelgangen van de Schouwburg uitdrukte: ‘Uit het werkelijk levende materiaal van Sofokles' stukken heeft Freud zijn complexen afgeleid; nu proberen de Amerikanen telkens uit Freuds werk weer werkelijk levende mensen te brouwen.’

Inderdaad wordt daar, onder de rook van Hollywood, te weinig beseft dat de kunst wel op deze wijze een dienst kan bewijzen aan de wetenschap, maar niet andersom.

Ten overvloede zij hier aan toegevoegd dat de voorstelling van Theater ook nog vrij abominabel was, terwijl de Nederlandse Comedie Tennessee Williams, vooral door het fraaie spel van Ramses Shaffy en Ank van der Moer, de beste kansen heeft geboden, maar tevergeefs.