Hollands Weekblad. Jaargang 3

Humanisering van de stedebouw
A. Dorgelo

Het onlangs gehouden debat in onze volksvertegenwoordiging heeft de begrippen woningbouw en ruimtelijke ordening, voor een moment, in het felle licht der belangstelling gebracht. Men heeft daarvan kennis genomen, in eigen kring wellicht daarover gediscussieerd en is overgegaan tot de orde van de dag. Eveneens heeft men kennis kunnen nemen van het bericht, verschenen in een onzer ochtendbladen, ‘dat in Amsterdam nog 9000 gezinnen geen huis hebben en dat 26.000 gezinnen in een huis wonen dat in feite als een krot kan worden beschouwd.’

Uit diverse lezingen en voordrachten is mij bekend dat het publiek vrij wel niet meer op dergelijke mededelingen reageert, als het niet ten volle wordt ingelicht. Dit laatste betekent dat duidelijk gesteld dient te worden waar het in onze nationale bouwnijverheid om gaat. Daartoe moge ik de volgende begrippen introduceren. Wij moeten in het komende jaar een bouwprogramma realiseren van ongeveer 3,5 miljard gulden. Wij, dat wil zeggen, onze initiatiefnemende sector, dus: overheid, overheidsbedrijven, institutionele en particuliere beleggers, woningbouwcorporaties, ondernemingen en particulieren. Daartoe beschikken we in de ontwerpende sector over circa 3200 architecten met een staf van 10.000 medewerkers en in de bouwsector over circa 20.000 aannemers met 350.000 arbeiders. Om dit bouwprogramma te kunnen realiseren moet voldaan worden aan voorschriften van rijks-, provinciale, waterschaps- en gemeentelijke instanties, alsmede van openbare nutsbedrijven. Nog minder bekend blijkt te zijn dat alle projecten boven de f 50.000 thans een extra goedkeuring behoeven van het ministerie van volkshuisvesting. Uit het gehouden kamerdebat heeft men kunnen vernemen dat ten gevolge van dit centrale goedkeuringsbeleid de gemeentelijke bouwvergunningen doorgaans één tot anderhalf jaar na indiening van het project kunnen worden verleend. Het is daarom waarlijk niet overdreven wanneer wij stellen ‘dat het bouwvak de enige branche is die zestien jaar na afloop van de oorlog nog steeds op de bon is’.

Als motief voor deze stringente distributie wordt aangevoerd dat zowel de ontwerpende sector als de bouwsector het bouwprogramma niet kunnen realiseren als gevolg van gebrek aan arbeidskrachten, hetgeen nog meer klemt voor de bouwmaterialenindustrie en de toeleverende bedrijven.

Het ligt daarom voor de hand dat men in beide sectoren naarstig naar middelen gezocht heeft om in deze knellende situatie enige verlichting te brengen. Een stroom van lijvige rapporten van commissies, corporaties en zelfs van politieke partijen is hiervan het resultaat geweest. Kort samengevat resulteren deze rapporten in de volgende conclusies:

1.	de initiatiefnemende sector zal zijn ‘eisen en wensen’ beter moeten afstemmen op een in de toekomst gewijzigd bouwproces;

[p. 11]

2.	de ontwerpende sector zal naar een betere bundeling van krachten moeten streven, want aangezien het hier een ‘handwerk’ betreft kan er nauwelijks sprake zijn van meer efficiënte werkmethoden;
3.	de bouwsector zal verder geïndustrialiseerd moeten worden, met andere woorden, er zal in het bouwproces een verdere verschuiving van het bouwterrein naar de fabriek moeten plaats vinden. Hiermee is pas een begin gemaakt, alle optimistische krantengeluiden ten spijt;
4.	de voorschriften, die van plaats tot plaats verschillen, zullen grondig herzien moeten worden, namelijk aangepast aan een moderne bouwtechniek.

Tenslotte zal de overheid inzake de architectenhonoraria minder prijsregelend moeten optreden. Gelukkig is hierin sinds enkele jaren een duidelijke kentering gekomen die ongetwijfeld in een betere woningbouw zal resulteren.

Alvorens op de titel van dit artikel verder in te gaan is het van belang nog even het bouwprogramma nader aan te duiden. Dit omvat de volgende categorieën van gebouwen: woon- en logiesgebouwen, recreatie-, onderwijs- en expositiegebouwen, gehoorzalen kantoor- en fabrieksgebouwen, centrales, agrarische, communicatie-, verkeers- en overheidsgebouwen, verpleeginrichtingen, kerkelijke gebouwen etcetera. Deze gebouwen vormen met de bestaande cultuurmonumenten het aanzien van onze steden en dorpen. Voegen we hieraan de auto-, water- en spoorwegen met hun bijbehorende kunstwerken toe, alsmede de utiliteitswerken voor energie- en drinkwatertransport, dan is onze inventarisatie vrijwel compleet. Blijkens de miljoenennota is bijna de helft van het jaarlijks te investeren bouwprogramma uitgetrokken voor de woningbouw.

Pas wanneer wij er in de komende decennia in slagen aan deze massale woningbouw een gestalte te geven die door velen als goede architectuur wordt ervaren, zullen onze steden en dorpen weer aantrekkelijke en menselijke woonoorden worden.

Het mag voldoende bekend worden verondersteld dat ons land met 330 inwoners per vierkante kilometer het dichtstbevolkte gebied van Europa is (de Randstad heeft er liefst 2400 per vierkante kilometer). De laatste berekeningen wijzen verder uit dat onze bevolking in 1980 circa 14 miljoen zielen zal tellen. Dit betekent dat werk- en woongebieden nog verder van elkaar verwijderd zullen raken. Er zal een overheveling ontstaan van de steden naar de omliggende gebieden om de eenvoudige reden dat bijvoorbeeld onze drie grote steden binnenkort vol zullen zijn. Als gevolg hiervan zullen gebieden als IJmond-noord en de Zaanstreek een enorme groei kunnen verwachten. Maar ook deze agglomeraties zullen niet voldoende blijken te zijn; er zullen andere gebieden tot ontwikkeling gebracht moeten worden, waarbij dan hoofdzakelijk gedacht wordt aan noord-Kennemerland en de streek rond Alkmaar. Daarmee wordt de ontwerpende sector voor een schier onoplosbaar probleem gesteld, tenzij men allerwegen gaat inzien dat men naar nieuwere methoden moet zoeken. En hiermee zijn we tot de kern van dit deel van ons betoog gekomen, namelijk: wij zullen de woningbouw in groter verband moeten gaan organiseren. Met andere woorden gezegd, we zullen een visie moeten opbrengen om in grotere eenheden dan voorheen te denken met als resultaat een regionale aanpak.

Erkend dient te worden dat pogingen in deze richting gedaan zijn, pogingen die doorgaans op onwil of onkunde der plaatselijke autoriteiten stuitten. De waarheid gebiedt echter tevens te erkennen dat de initiatiefnemende sector zijn plannen in deze richting van weinig overtuigende argumenten deed vergezellen. Het entameren van iets nieuws veronderstelt naast taaie volharding veel geduld én een goede verdediging. Wanneer men toelichtingen bij dergelijke plannen aan een nadere beschouwing onderwerpt blijkt meestal dat de ontwerper óf zijn publiek overschat óf zijn eigen argumentatie. Een goede verdediging is het halve werk. Zoals overal elders geldt ook hier: ‘men spreke de ander liefst in zijn eigen taal toe, anders wordt men onverstaanbaar’.

Hoe dit ook zij, men zal op de ingeslagen weg verder moeten gaan, want of we het aangenaam vinden of niet, we zullen in grotere dimensies moeten leren denken. En juist deze nieuwe dimensies gaan straks het aanzien van onze steden en dorpen bepalen. Straks, want stedebouw is een bezigheid die zich pas 20 tot 25 jaar na zijn conceptie aan het publiek presenteert. (De uitbreidingen in Amsterdam-west werden in 1935 ontworpen).

Het steeds toenemende verkeer is mede schuldig aan de verandering van ons stadsbeeld. Een stadsbeeld dat in vroegere eeuwen zijn charme aan het silhouet ontleende, waarbij men uitging van de voetganger die,

De tekeningenserie in dit nummer (‘De Heilige Bacchus’) is van Slachters Keesje

[p. 12]

rustig wandelend, het geheel visueel in zich op kon nemen. De automobilist van nu daarentegen heeft geen tijd meer om details in zich op te nemen; hoogstens onderscheidt hij nog de grote muur- of glasvlakken die zo typerend zijn voor onze moderne architectuur.

In mijn boek Modern European Architecture heb ik uiteengezet dat alle bouwen primair moet voldoen aan een doelmatigheidseis. Dit geldt in eenzelfde mate voor stadssanering of -uitbreiding. Het stadsbeeld behoort zich niet op te offeren aan het verkeer, maar zich daarbij aan te passen. Als logisch gevolg zullen de straten een andere indeling krijgen; we zullen voetgangers- en ander verkeer duidelijk moeten scheiden. Daarmee heeft het begrip wegendifferentiatie zijn intrede gedaan. We onderscheiden immers naast wijk- en buurtwegen thans ook bedieningswegen, expeditiestraten, rij- en woonpaden.

Deze differentiatie in ons wegenstelsel vormt samen met de massale flatbouw een van de karakteristieke kenmerken van onze nieuwe stadsuitbreidingen, waarin het individuele huis langzamerhand aan expressie heeft ingeboet. Het hoogte-element verliest daarbij zijn symbolische waarde en bovendien dreigt de harmonie tussen functie en vorm verstoord te raken.

Dit laatste geldt zowel voor de gebouwen als voor de ruimte die zij omzomen. Het blijkt hoe langer hoe moeilijker te worden voor alle functies in een stadsplan een adequate vorm te vinden. Onze stedebouw is niet langer uitsluitend een aangelegenheid van monumentale of representatieve aard, het is ook een vraagstuk van sociale aard geworden. De oude, vertrouwde relatie tussen wonen en werken is verbroken, wonen en werken geschieden niet meer op één en dezelfde plaats en dientengevolge is de communicatie toegenomen. Het autoverkeer heeft een verdere decentralisatie bevorderd en daarmee deze ontwikkeling nog meer gestimuleerd. Zodoende wordt alles op de eisen van het verkeer afgestemd; althans de neiging daartoe is veelal aanwezig. Maar daarmee bannen we sfeer uit onze wijken. Weliswaar is sfeer een subjectief begrip dat moeilijk te definiëren is, toch zullen wij er goed aan doen onze straten en pleinen beter te dimensioneren en te proportioneren om althans op deze wijze rustpunten te kunnen verschaffen. We zullen aan een zekere vervlakking een halt moeten toeroepen. Het industriële bouwen werkt reeds een zekere eentonigheid in de hand: verschillende soorten van gebouwen zullen immers hun specifieke architectuur gaan verliezen. Scholen, fabrieken en woningen zullen onherroepelijk op elkaar gaan lijken. Sommigen juichen dit toe, anderen hebben meer behoefte aan herkenning. We noemen speciaal deze voorbeelden omdat zij een herhaling van een zekere eenheid gemeen hebben, in tegenstelling tot gebouwen met een meer ideële strekking.

Het menselijke element dreigt te worden verwaarloosd. De menselijke schaal gaat verloren, de nieuwe stadswijken werken immers ‘schaalvergrotend’. De ontwerper dient hiermee rekening te houden bij het distribueren van woon-, werk- en recreatiezones over zijn stadsplan. Hij moet streven naar een harmonische opbouw in het algemeen, dus van woning naar buurt, van buurt naar wijk, van wijk naar stadsdeel en van stadsdeel naar stad. De schoonheid van een stad of van een stadsuitbreiding ontstaat niet - zoals vaak wordt verondersteld - toevallig, zij berust op herhaling (klassiek element) en afwisseling (romantisch element) in een juiste dosering.

In tegenstelling tot het buitenland kenmerken onze stedebouwkundige plannen zich door een min of meer rechthoekig wegenstramien als gevolg van een te streng doorgevoerde economische opzet. Wellicht is hieraan een zekere vaderlandse neiging schuldig die gaarne het economische boven het culturele laat prevaleren. De huidige verkavelingsvorm dreigt in een star formalisme dood te lopen, hetgeen des te sterker spreekt wanneer men bedenkt met hoeveel taaie strijd deze ‘open’ bebouwingswijze is verworven. Er moet meer speelsheid in onze woonwijken gebracht en meer aandacht aan de groenvoorziening geschonken worden. Aangezien stedebouw echter een combinatie is van kunst, wetenschap en overheidsbemoeiing ligt hier een bijzonder ingewikkelde taak voor de stedebouwkundige ontwerper. Er behoort een grote dosis moed toe om met een goed ontworpen plan de horde der autoriteiten te nemen en met dit plan in ongeschonden toestand de eindstreep te bereiken. De bewoner zal zich daar zelden rekenschap van geven wanneer hij aan het eind van een dagtaak eenmaal zijn woonstraat heeft bereikt en moeizaam naar vierhoog is geklommen.

Onder een goed ontwerp verstaan wij een harmonisch stadsplan waarin alle facetten van het leven (in- en ontspanning) op menselijke wijze tot uitdrukking zijn gebracht. Problemen die niet op wetenschappelijke wijze kunnen worden opgelost dienen door de ontwerper met intuïtie benaderd te worden. Alleen dan zal het in onze toekomstige steden goed wonen zijn.