Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 15]

Journaal
J.J. Peereboom

‘Kijk, net een heel oude hond’, had ik tegen H. willen zeggen in de foyer, maar ik liet het weg, want het heeft haast nooit zin om bij iemand met zoiets aan te komen. Het mens dat ik bedoelde was zelf ook heel oud. Er zou een opsomming van détails nodig geweest zijn om duidelijk te maken dat de vergelijking verhelderend was: het lange haar van het bruine wollen jasje dat zij droeg, het malen van haar vooruitstaande kaken, de dikke gebogen rimpels in haar voorhoofd, de blik in haar ogen alsof zij nooit gewend geweest was uit te leggen wat er in haar omging, en in het verval nog een schoonheid, tenminste een harmonie der delen, die eerder bij een dier dan bij een mens te verwachten is. Zelfs na die verklaring zou H. er misschien niet meer in gezien hebben dan een grofheid.

Voor mij is het vaak niet een grofheid om mensen met dieren te vergelijken. Beide rassen kunnen erbij winnen, zoals diezelfde middag nog toen een poedel mij op straat voorbijkwam die aan K.W. deed denken, dravend met losse heupen en onachtzaam voor zijn omgeving, alsof zijn aandacht geconcentreerd was op gewichtig werk elders. De complicatie was dat de poedel in draf en zonder opzien deed denken aan K. stilstaand en in gesprek, maar er was toen niemand aan wie ik het had kunnen uitleggen. Ik liep verder in een wolk van vriendschappelijkheid voor mens en dier. Tenslotte zijn wij in dezelfde onderworpen positie, afhankelijk van het leven. De laatste tijd meer dan ooit lijkt mij dat het primaire gegeven van de menselijke toestand, al onderscheiden wij ons inderdaad van de dieren door de pogingen om het bestaan in eigen beheer te nemen. Kleine figuurtjes op een bolletje in de ruimte: in die verhoudingen gezien is zelfs K. een beminnelijke komediant, met een hart van binnen.

P. was ervan onder de indruk dat niemand in deze tijd meer een bruikbare kennis heeft van alles wat er te weten is, en meende dat het een argument was om zich tot het wieden van het eigen tuintje te beperken. Ik was het niet met hem eens. Integendeel, het argument om de wereld op zijn beloop te laten zou veel sterker zijn als er nog alweters denkbaar waren. Nu zijn wij tot de laatste man in dezelfde situatie, wij moeten ons wereldbeeld vormen uit gebrekkige informatie. De beste benadering van de universele mens is degeen die het beste begrip heeft van zijn eigen onwetendheid.

Uit de formule blijkt meteen dat dat niets nieuws is. De onafzienbaarheid van het weten is trouwens van minder belang dan zij lijkt, omdat het bij overzichtelijkheid nog steeds geen onweerlegbare voorschriften voor het handelen zou verstrekken. Het enige belang van de discussie erover is dat zij een vals argument kan weerleggen om alleen nog eigen zaken te behartigen en de wereld aan de deskundigen over te laten. Er is een tendens naar obscurantisme in het respect voor de deskundigheid, met de onafzienbaarheid van het weten in de rol van de onkenbaarheid Gods; en het zijn niet alleen de deskundigen zelf die het aanmoedigen, maar ook veel gewone mensen die graag bereid zijn om voor hun gemoedsrust te betalen met wat willekeurig respect.

Moi je déteste plutôt les nouvelles: ik denk er in die vorm aan naar het voorbeeld van Je hais les dimanches, een gevoel dat voor mij even vreemd is als het mijne voor veel anderen. Wat een lastig lot om in de journalistiek betrokken te raken, in de randgebieden dan wel, maar ook daar laat zich soms iets van nieuwswaarde gelden. Als een mededeling niet belangwekkend is een week na de gebeurtenis, was zij het ook niet op de dag zelf; bovendien, haast geen enkele feitelijke mededeling is belangwekkend op zichzelf, alles hangt af van de manier waarop de gebeurtenis gezien wordt, en die zal door haast eerder bedorven dan verlevendigd worden;

[p. 16]

erger nog, de overdosering met nieuws is niet alleen waardeloos, zij is bepaald schadelijk voor de mensen, die er hun gevoel voor tijd en proportie bij verliezen.

Er zijn toch ook andere visies op het nieuwsprobleem te geven, zou het niet mogelijk zijn om die over te nemen als het de praktijk makkelijker zou maken? Het zou misschien mogelijk zijn, maar alleen onder vreselijke dwang. Wat een gevoel van vrolijke redding geeft het altijd om de radio of televisie af te zetten op het ogenblik dat de nieuwsberichten beginnen! En wat kranten betreft, die grote lappen papier vol met overbodige mededelingen, de tijd om ze met plezier te lezen begint pas twee weken na hun verschijning, wanneer zij aan het licht komen in een keuken of een koffer, met de drukte van hun berichten verflauwd tot een geluid uit de verte, zoals van een brief aangespoeld in een fles.

In het Australische toneelstuk van Alan Seymour, The One Day of the Year, komt de zoon tegelijk in opstand tegen Anzac Day, de nationale feestdag, en tegen zijn vader die er het hele jaar naar uitziet; maar als de vader na woedend ook zielig wordt, in een stemming van ‘dat is het enige wat ik heb en je maakt het kapot’, trekt hij zich terug en twijfelt aan zijn goede recht. Een uitstekend gegeven, waar het stuk al behoorlijke resultaten mee bereikt zonder meer dan de helft van de implicaties te benutten. De zoon is te fatsoenlijk om iets anders dan begrip te tonen voor de klachten van zijn vader. Hij geeft geen tekenen van de weerzin en het medelijden die opkomen wanneer dragers van gezag en conventie tot hoopjes ineenzakken nadat er een paar pinnetjes uit hun overtuigingen getrokken zijn. Evenmin is het te merken dat zijn twijfel aan zijn recht geholpen wordt door de behoefte om een gezag in stand te houden dat altijd een zekere veiligheid verzekerd heeft, recht of geen recht.

Het lijkt mij minder aan begrip dan aan die direkte gewaarwordingen te wijten dat allerlei onzinnige vormen van gezag hun crises overleven, en redelijker en evenwichtiger manieren van leven verdringen.

De man van de daad en de beschouwelijke man: ik moet wel voornamelijk tot de tweede soort horen, maar de indeling blijft geforceerd en de laatste tijd voel ik weer de neiging opkomen om meer aan daden te gaan doen. Hoe zou het zijn om te leven zonder zich ooit rekenschap te geven van eigen ondervindingen? Ik ken verscheidene van zulke mensen, die het volste vertrouwen in hun eigen natuur kunnen behouden doordat zij nooit een vermoeden hebben van wat er omgaat. Het rauwe onbehagen dat mij tot zelfonderzoek drijft, kennen zij misschien ook, maar zij richten de energie die erdoor opgewekt wordt dadelijk de buitenwereld in. Het onbehagen is niet genoeg om een beschouwelijk mens te maken, anders was ik er zelf geen geworden: gedwongen door de omstandigheden kan ook ik soms aardig mijn onbehagen overwinnen door zaken te doen. Als er niets anders geweest was, zou ik daar waarschijnlijk een gewoonte van gemaakt hebben, en makkelijker en voordeliger zijn gaan leven.

Het voornaamste andere zal geweest zijn een overgevoeligheid voor het verschil tussen mijn eigen gemoedsbewegingen en die van anderen. Het kwam zelden uit, wij bedoelden haast altijd verschillende dingen al zeiden wij dezelfde. Vandaar op den duur een afkeer zowel van instemming (‘waarom zouden wij eensgezindheid spelen als wij niet in het minst verwant zijn’) als van meningsverschil (‘waarom moeten wij nog bewijzen dat uit onze verschillende geaardheden natuurlijk verschillende opvattingen komen’); en vandaar tenslotte het besef van vervreemding in alle gezelschappen. Het had ziekelijk kunnen worden, en in zekere mate is dat misschien ook gebeurd. Niet zo erg toch of er kon weer een tamelijk normale communicatietechniek overheen groeien; en ook niet zo erg of de behoefte aan daden die dwars door de misverstanden heen hakken, laat zich af en toe nog voelen. Ik moet het ook kunnen worden, een mens zonder reserves tegenover zichzelf, met krachtige stem en handdruk, altijd bereid om te veronderstellen dat iedereen dezelfde gezonde opvattingen aanhangt als ikzelf, en verontwaardigd als het niet uitkomt. Het zal iets zijn om te proberen, zodra de vrees overwonnen is dat dan ook de communicatie met mijzelf onmogelijk zal worden, en dat de nieuwe genoegens te klein zullen zijn om dat verlies te vergoeden.