Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 9]

Anti-snoopopathische literatuur
H. van den Bergh

Stephen Butler Leacock is een in ons land nog altijd veel te weinig bekende Amerikaanse professor die het dubbelleven van hooggeleerde en humorist in de eerste helft van deze eeuw voortreffelijk volhield. Hij promoveerde in 1903 aan de McGilluniversiteit tot doctor in de filosofie en publiceerde toen al gauw zijn ‘Elements of Political Science’. Tot een aanmerkelijk lichter genre behoren echter zijn ‘Literary Lapses’ en ‘Nonsense Novels’, die met zijn meesterlijke ‘Arcadian Adventures with the Idle Rich’ behoren tot die typische vorm van keiharde Amerikaanse humor, die in het voetspoor van de al even onvergankelijke Mark Twain een satyrische matter of facttoon combineert met een onthullende analyse van het onderwerp.

Zo maakte Leacock in een zeldaam geestige verhandeling ‘The Snoopopaths or Fifty stories in one’ melding van een opmerkelijk trekje, dat hij naar zijn zeggen had ontdekt in het doorsnee Amerikaanse verhaal, n.l. het snoopopathische effect. (... dit is een woord afgeleid van het griekse snoopo - zegt Leacock - en als er nooit een grieks werkwoord snoopo geweest is, dan had het er zeker moeten zijn, en het betekent precies wat het lijkt te betekenen...). Het effect houdt in dat een schrijver de lezer maar zeer gebrekkige informaties behoeft te geven, omdat deze laatste, getraind door het verwerken van veel voorgaande lectuur, zelf de verhalen weet af te ronden tot het in literatuur gebruikelijke patroon. Beschrijf een man en een vrouw in een hotelkamer, geeft Leacock dan als voorbeeld, en de lezer is zonder meer bereid aan te nemen dat zij niet getrouwd zijn. Laat er opgebeld worden en wij vermoeden al, dat de echtgenoot in aantocht is. Dit resultaat berust op een aantal ‘snoopopathische’ afspraken die er bestaan tussen lezer en schrijver. De lezer verlangt van de schrijver dat zijn situaties en personen zich zullen houden aan alle mogelijke conventionele afspraken en dat de gebeurtenissen zullen verlopen volgens vertrouwde patronen, en is dan van zijn kant bereid deze schildering van een gestroomlijnde, zeer irreële werkelijkheid voor zoete koek op te eten en er in te geloven. De toevalligheid en ongerichtheid van het gewone leven wordt dus in de verhaalstof geweld aangedaan en de doorsnee-lezer of snoopopaat slikt dat niet alleen, maar verlangt het zelfs om in de aldus geschematiseerde en doorzichtig gemaakte wereld van het boek zich beter thuis te kunnen voelen dan in de absurde realiteit van alledag.

Ook de Russisch-Amerikaanse schrijver Wladimir Nabokov blijkt herhaaldelijk in zijn werk zich van de snoopopathische instelling van zijn lezers terdege bewust te zijn, maar hij verwerkt dat effect op een geheel eigen wijze, namelijk door het min of meer om te draaien. Hij heeft deze voorkeur zelf wel eens ongeveer als volgt onder woorden gebracht (‘Laughter in the dark’): ‘Een man heeft een jeugdvriend in geen vijftien jaar gezien en ook eigenlijk geen gedachte meer aan hem gewijd. Op een nacht echter droomt hij ineens zeer levendig van hem. En... de volgende morgen op straat ziet hij in de verte iemand aankomen die precies de gestalte van zijn jeugdvriend heeft. En ja, dichterbij gekomen ziet hij er werkelijk net zo uit... Pas als hij vlak bij is blijkt het totaal iemand anders te zijn. That's what I like about coincidence.’ besluit Nabokov. De snoopopaat-lezer is teleurgesteld maar Nabokov heeft met dit verhaal juist bereikt wat hij wil: de ijzeren wet van de literatuur die het uitzonderlijke geval tot regel maakt, te doorbreken. Telkens weer zien we hem in zijn boeken naar een bepaald snoopopathisch effect toewerken om op het laatste ogenblik de lezer gefopt in zijn hemd te laten staan. Een paar van de sterkste voorbeelden mogen hier nog volgen ter verduidelijking.

In ‘The real life of Sebastian Knight’ zit de hoofdpersoon in de tuin van een huis te peinzen, waar zijn moeder lang geleden gewoond moet hebben. In gedachten ziet hij haar bijna tastbaar voor zich zoals ze daar door de laantjes gewandeld moet hebben... Een bladzijde verder blijkt dat hij zich in het adres vergist heeft.

In ‘Laughter in the dark’ is sprake van een Oom, die op zijn kleine neefjes moet passen als hun ouders uit zijn. Hij spreekt dan met ze af dat ze een verkleedspelletje zullen doen. Zij moeten naar boven gaan, dan zal Oom zich verkleden en dan mogen zij een half uurtje later weer beneden komen. Als het zover is, zien de kinderen een slordig geklede figuur met een pet op en een masker

[p. 10]

voor, die in de huiskamer bezig is al het zilver in een zak te doen. De kinderen snellen op hem af...: Oh Oom, wat hebt U zich prachtig verkleed, net een echte dief!.. Ja hè, zegt Oom (want die is het wel degelijk) en neemt zijn masker af.

Ook in het, in een politiestaat spelende ‘Bend sinister’ (Bastaards) komen dergelijke ontnuchterende passages voor, speciaal bij een bezoek aan een politiebureau als Nabokov ons weet te suggereren dat er iets afschuwelijks met het zoontje van de held gebeurd moet zijn, totdat deze even later doodleuk naar een groepje spelende kinderen blijkt te staan kijken in een zijstraatje.

Telkens worden we met een schok gewekt uit onze droom te mogen vergeten dat onze leesstof maar verzonnen is door een schrijver achter zijn bureau en confronteert Nabokov ons met een dubbele waarheid: Het is onzin te verwachten dat ook in zijn romans alles zich volgens die ‘roman-tische’ regels zou voltrekken. Die regels horen niet bij het wezenlijke van een boek, het zijn alleen maar ingekankerde conventies van de snoopopathie waar een schrijver zich bepaald niet aan hoeft te houden; en dan: Vergeet toch geen ogenblik dat dit geen verslag van de werkelijkheid is. Blijf je er bewust van dat dit een door een schrijver op een bepaald moment verzonnen verhaaltje is. Dat Nabokov inderdaad ook dit onttoverende, afstandscheppende effect beoogt moge blijken uit het boven al genoemde ‘Bastaards’, dat ook overigens vol merkwaardige vormexperimenten steekt.

Als Krug, de hoofdpersoon op pagina 158 eindelijk tot de grote dictator wordt toegelaten, treffen we deze daar zó aan: ‘Hij stond met zijn handen op zijn rug en met zijn rug naar de lezer’. Daarna komt er een typisch snoopopathische beschrijving van het afzichtelijke smoelwerk van deze onmenselijke dictator, zoals de lezer het zich in zijn stoutste dromen maar wensen kon, maar een paar bladzijden verder krijgen we al te horen, dat het effect alleen wat was overdreven voor het plezier van de lezer... Zó erg was het natuurlijk ook weer niet.

Een natuurlijk weer enigszins mank gaande vergelijking kan hier getrokken worden met de schilderkunst, die door de Renaissance het perspectief kreeg ingevoerd, in feite ook een afspraak tussen toeschouwer en schilder om opzettelijk vertekende voorstellingen in het platte vlak als driedimensionaal te beschouwen. Ook deze conventie is in latere scholen trouwens regelmatig doorbroken en met name op een min of meer anti-snoopopathische manier door de graficus M.C. Escher die ook bepaalde grappen met het perspectief uithaalt om ons op de willekeurigheid van die afspraken te wijzen.

Het effect dat een schrijver als Nabokov dus in een boek als Bastaards wil bereiken is voor een deel hetzelfde als wat Brecht met zijn ‘episch’ theater heeft nagestreefd. De lezer (toeschouwer) krijgt geen kans om weg te dromen in de toverwereld van de roman (het stuk). Zijn verstand moet voortdurend kritisch waakzaam blijven en hij moet zich blijven realiseren dat hem iets wordt voorgehouden, waarnaar hij wordt verzocht met aandacht te luisteren. In Bastaards, dat de verlammende uitwerking van een totalitair regiem op het ondogmatische denken probeert uit te drukken is het procédé dan ook bijzonder werkzaam, omdat het voorkomt dat de lezer het boek ondergaat als een spannend verhaal zonder zich iets aan te trekken van de algemeen geldende waarschuwing dat iets dergelijks een actueel gevaar is dat ons constant bedreigt als we niet waakzaam blijven. Toch is het duidelijk dat het anti-snoopopathische procédé nooit tot een systeem verheven zal kunnen worden omdat het zijn kracht ontleent aan het feit dat het een afwijking is van wat de lezer verwacht. Gaat men de afwijking juist weer als regel invoeren dan zal er met dit procédé niets meer te bereiken zijn. Maar als een goed werkend effect dat ons de ogen openbreekt voor wat er onwaarachtig is in het ‘typisch romantische’ en voor de rol die onze eigen instelling als lezer daarbij speelt heeft het zeker zin gehad en mogen we Nabokov ook hierom dankbaar zijn evenals trouwens Leacock die de vinger al voor de oorlog schertsmatig op de wonde plek had gelegd.