Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 17]

Brieven van Wodan
H. van Galen Last

De katholiek Claudel heeft buiten Frankrijk, en in het bijzonder in de ‘protestantse’ landen, nooit de reputatie verworven die hij in het eigen land ook bij zulke uiteenlopende geesten bezat, en nog heeft, als Gide, Valéry, Malraux, Aragon, Sartre, de Beauvoir en bij invloedrijke moderne critici als Maurice Blanchot en Etiemble. A ninth rate slob, noemde Ezra Pound Claudel in één van zijn brieven aan Harriet Monroe en dat oordeel lijkt representatief voor het verzet, buiten Frankrijk, tegen Claudel's poëzie en toneel. Wie echter, ook zonder tot nu toe enige sympathie voor deze schrijver te hebben gehad, zijn brieven aan Gide leest, kan zich gemakkelijk voorstellen hoe absurd Pound's oordeel in Franse oren zou moeten klinken. Des te absurder misschien omdat er in hun karakters zo veel overeenkomst te bespeuren valt. Beiden, Pound en Claudel, lieten zich tegenover de buitenwereld graag van hun meest apodictische kant zien; er is weinig humor, des te meer grimmigheid in hun brieven - de wereld staat hun tegen en ook de literatuur van hun dagen, die vooral hun strijdbaarheid prikkelt. Toen omstreeks 1910 de Nouvelle Revue Française was opgericht, in welk blad de invloed van Gide zo groot was, drong Claudel er al gauw bij hem op aan dat het tijdschrift wat krijgshaftiger zou worden: ‘Aujourd'hui les revues, aussi bien que les grands journaux, ne sont remplis que de fades éloges et de coups d'encensoir. C'est un mauvais calcul. Il n'y a pas dans la nature humaine un sentiment aussi général, aussi profond, et sur lequel on peut compter aussi surement que la lâcheté.’

Merkwaardige woorden van een zeveraar, en dan nog wel één van de negende rang! Wat in Claudel's brieven juist opvalt is dat zij, bij alle ernst, nooit een zweem vertonen van die dweperige hooggestemdheid die zo veel brieven uit die tijd kenmerkt en werkelijk niet alleen die van ‘artiesten’ (zie Rosa Luxemburg). Het waren ten slotte de dagen van Rainer Maria Rilke.

Al in zijn allereerste brieven heeft men het gevoel van Claudel's aanwezigheid. Zijn sindsdien beroemd geworden karakteristiek van Gide: ‘Votre esprit est sans pente’ was de vijfde zin die hij hem schreef. Het is niet alleen de aanwezigheid van een zware stem - in werkelijkheid, volgens Gide, ‘la voix la plus saisissante que j'aie encore entendue’ - maar ook van een brein, dat vaak op voortreffelijke wijze de punten op de i weet te zetten. Ook toen al was Claudel's geest geen woning met veel kamers van verschillend uitzicht, eerder deed zij denken aan de ruimte van sommige rotsspelonken. Als Gide van hem zegt dat hij iemand is die men in de rede moet vallen om een gesprek met hem te kunnen voeren, dan lijkt mij dat een observatie die vooral moet hebben gegolden voor de Claudel zoals hij zich in de salons vertoonde (in kleren die hem te kort en te nauw zaten). Zijn brieven aan Gide zijn voor mij het bewijs van de mogelijkheden die Claudel bezat om naar een ander te luisteren, en van de energie die ook zijn sympathieën kenmerkte. Er is wel verondersteld dat alle belangstelling voor Gide bij Claudel gemotiveerd werd door de hoop de ander tot de katholieke kerk te kunnen bekeren - men weet welke mislukte pogingen hij daartoe heeft aangewend. Ik geloof dat men de zaken dient om te keren: zijn sympathie, die bij alle bedilzucht geen generositeit ontzegd kan worden, maakte dat hij Gide graag de ‘goede kant’ opduwde.

Claudel, in tegenstelling tot het portret dat Gide van hem heeft getekend, een luisteraar, een man die zich gemakkelijk openstelt voor de buitenwereld? Ik zal niet ontkennen dat Claudel's oren vooral naar zijn eigen volumineuze stemgeluid zullen hebben geluisterd. Hij zelf trouwens heeft op een ontwapende manier Gide diens gastvrijheid van geest benijd: ‘Que n'ai-je votre esprit accueillant et catholique (dans le sens anglais, rassurez-vous), qui vous fait voir le bon de chacun! La solitude m'a racorni et me rend souvent, je le sens, intolérant et injuste.’

De lijst van schrijvers die door Claudel zonder meer worden afgewezen, is inderdaad opmerkelijk: Rousseau, Kant, Goethe, Nietzsche, Renan, Zola en Tolstoi. Maar men heeft vaak, onder de indruk waarschijnlijk van deze namen, vergeten de andere kant van zijn balans er op na te slaan. Dat Claudel Aischylos bewonderde hoeft misschien niet te verbazen, en ook niet de bewondering, van een dichter in zijn tijd, voor Poe, Baudelaire, Rimbaud en Mallarmé. Maar het beeld van een gemakkelijk gechoqueerde Claudel dat W.F. van Leeuwen, in een overigens voortreffelijke, ofschoon volstrekt afwijzende beschouwing (in Libertinage 1950, nr. 4) van hem heeft gegeven,

[p. 18]

verandert voor mijn gevoel toch wel als wij denken aan zijn verering voor de in die dagen in Frankrijk nog geheel achter Tolstoi verborgen Dostojewsky. Diens verwoede bestrijding van het rooms-katholicisme is hem niet ontgaan - al sloeg hij die aanvallen wat erg nonchalant van zich af - maar achter de anti-katholiek herkende Claudel in hem de moed van iemand met de volstrekte ‘goût de souffrir et de faire souffrir’. (De cursivering is van mij: het lijkt mij een voor deze christen merkwaardige karakteristiek van een groot schrijver. Een karakteristiek die misschien kan worden verbonden met de opmerking van Blanchot over het geweld dat alle jonge vrouwen in Claudel's toneelstukken wordt aangedaan). En alleen al uit deze brieven aan Gide blijkt verder nog zijn waardering voor Dominique, terwijl ook zijn appreciatie van Robert Browning en Joseph Conrad (Under Western Eyes) niet direct in de lijn der verwachtingen lag. Verder herkende hij het talent van Larbaud, dadelijk bij het verschijnen van Fermina Marquez, terwijl hij in Gide al gauw diens kritische gaven opmerkte: ‘Il me semble que vous avez un très haut point de sens critique qui est aussi rare que le sens poétique et peut-être davantage. Ce n'est pas tout le monde qui sait ce qu'un homme ou un arbre veut dire’.

Wie Claudel nu zijn eenkennigheid verwijt, mag daarbij niet vergeten dat hij leefde in een tijd waarin vooral het artistieke temperament er een eer in stelde om de dingen integraal te verwerpen of te aanvaarden, zoals het nu bon ton gaat worden om juist ‘niet eenzijdig’ te zijn. Ook de brieven van Ezra Pound en van D.H. Lawrence - om alleen deze twee, door hun polemische driften en hun zucht tot decreteren aan Claudel verwante temperamenten te noemen - staan vol van de onbillijkste en zonderlingste ‘vergissingen’, naast blijken van helderziendheid. ‘L'incompréhension fait partie de mes attributs,’ zei Claudel in het dodelijke interview dat het dagblad Combat (toen nog onder leiding van Camus, Ollivier en Pia) hem afnam en dat ook is afgedrukt in zijn correspondentie met Gide. Het is waar dat de bijna 80-jarige Claudel, die hier aan het woord was, ruimschoots gaga leek, maar niettemin lijkt mij deze uitspraak toch wel geldig voor een typisch anti-18e eeuws, uit de romantiek stammend vooroordeel.

Het lijkt mij ondoenlijk uit te maken wie van de drie, Claudel, Pound of Lawrence, de meeste blinde plekken vertoont. Pound lijkt echter uitsluitend bezorgd om literaire perfectie, waar Lawrence en Claudel de blik meer op het leven gericht hielden. Anders dan de van oorsprong zo puriteinse Lawrence zag juist de eigenlijk zo aardse Fransman het leven vooral als iets dat bedwongen moet worden, als een blinde, chaotische kracht waar onze wil een deksel op dient te leggen. Zijn heerszucht reikte verder dan die van Pound, die wel eens de indruk maakt van een door de Poëzie gebeten schoolmeester. Als een heel oude, woeste God, Wodan bijvoorbeeld, brieven zou hebben geschreven, dan zouden die op die van Claudel hebben geleken, met hun knoestige weerbarstigheid, het volume van hun stem en hun bereidheid om onmiddellijk met donder en bliksem te slingeren. Claudel heeft niets van de finesse, waarvan Valéry in zijn brieven zo moeiteloos blijk geeft, maar de sporen die zijn voetstappen nalaten, zijn fors en scherp geprofileerd.

Claudel kan ook op andere wijze worden gekarakteriseerd. In de bekende menagerie van Isaiah Berlin, die schrijvers en filosofen verdeelde in egel- en vossen-typen, zou hij een mooi, gaaf egel-exemplaar zijn. Zijn antipathie tegen Nietzsche bijvoorbeeld lijkt mij, afgezien van op zichzelf steekhoudende bezwaren tegen de stijl van Zarathustra, dan ook vooral te begrijpen als de normale afkeer die egels van vossen^*) hebben, dieren die van hun slimheid en wendbaarheid - laagheden in egel-ogen! - hun voornaamste deugd hebben gemaakt. Het is dan ook weer des egels om een vos juist te denigreren in wat voor ons, toeschouwers, diens kwaliteiten zijn. Claudel schold Nietzsche namelijk niet voor vos, maar hij noemde hem een kronkelig juffershondje, de caricatuur dus van een vos. Dat zijn afwijzing van Nietzsche zou berusten, zoals Blanchot in Le Livre à venir gelooft, op zijn angst en afkeer van de mislukking, lijkt mij in ieder geval niet juist. Wie wel bewonderd werden, als Poe, Baudelaire en Rimbaud, hebben immers hun leven ook als wrakken beëindigd.

Toch heeft Blanchot hiermee wel op een eigenaardige trek gewezen. Baudelaire en Rimbaud heeft Claudel nooit gekend, maar als de jonge Jacques Rivière, de latere redacteur van de Nouvelle Revue Française, ontslag

*) Al deelt Berlin zelf Nietzsche bij de egels in.

[p. 19]

wil nemen als leraar om van de pen te leven, wordt Gide vanuit Praag gevraagd om eens op Rivière in te praten, want ‘la figure hagarde des Verlaine, des Villiers, et autres épaves est toujours restée gravée pour moi dans mon esprit en traits ineffaçables.’ En aan Rivière zelf schreef hij: ‘Il n'y a pas de pire carrière que celle d'un écrivain qui veut vivre de sa plume. Vous voilà donc astreint à produire avec les yeux sur un patron, le public, et... Dieu sait s'il a le goût élevé et délicat! J'ai toujours dans la mémoire les figures tragiques d'un Villiers de l'Isle Adam, d'un Verlaine, avec des restes de talent sur eux comme les derniers poils d'une vieille fourrure mangée.’

Wat Claudel moet hebben geschokt in Verlaine en Villiers, was de confrontatie met de vernedering die aan zo iets concreets als hun uiterlijke verschijning zichtbaar was. Weinig dingen moeten hem meer hebben tegengestaan dan tegenover de wereld een nederlaag te bekennen. Men weet dat dit hem dan ook niet is overkomen. Voor het publiek was hij het grootste deel van zijn leven een onbekend schrijver, maar een succesvol diplomaat met als hoogtepunt in zijn carrière de benoeming tot ambassadeur in Washington - waar hij, allerminst een progressief, zich kwaad maakte over de sufheid van Europa dat niet wilde inzien hoe groot de betekenis voor de wereld zou zijn van het optreden van de geniale nieuwe president Franklin Roosevelt^**).

Geen vernedering voor de mensen, maar wat wel vernederd moest worden waren die heidense, vitale krachten in hem waarvan hij misschien heeft gevreesd dat die hem in deze wereld ten verderve zouden voeren. Dat zou ook een verklaring kunnen zijn van zijn bekering tot de katholieke kerk. Hij kan wel beweren dat Christus blijdschap is, maar wezenlijker voor hem lijkt mij een uitbarsting als deze, en er zijn meer van dezelfde soort: ‘Enfin, c'est ma querelle la plus grave contre vous, non ce n'est pas la paresse qui ramène à Dieu. Il faut de terribles combats et une énergie toujours tendue pour revenir à la foi et pour s'y maintenir.’

Maar wat maakte het dan zo vreselijk moeilijk om het geloof te behouden, kan men vragen? Het kan niet in de eerste plaats Claudel's hoofd geweest zijn dat telkens weer in de verleiding kwam om uit te breken; het was zijn impulsieve, heerszuchtige aard waardoor hij dikwijls een furieus verzet in zich moet hebben voelen opkomen tegen de autoriteit van het geloof, waarbij hij zich vooral met zijn wil lijkt te hebben aangesloten. Voor hem kan ook gelden wat Gorki van Tolstoi's betrekkingen tot God opmerkte: ‘soms doen zij mij denken aan die van twee beren in één hol.’ En als Gorki Tolstoi er ook nog van verdenkt nauwelijks van Christus te houden, uit vrees dat ‘wanneer Christus in een Russisch dorp zou komen, alle meisjes in lachen zouden uitbarsten’, dan zou hij het ook hier over Claudel kunnen hebben gehad. De Fransman spreekt weliswaar over het kruis dat gedragen moet worden, maar daarmee moet hij vooral een verborgen, innerlijke wilsoefening hebben bedoeld, allerminst een onder de hoon van het publiek op de openbare weg gedemonstreerd lijden.

Wat ook tot Claudel's bekering zal hebben bijgedragen, is zijn verzet tegen het in zijn jeugd algemeen aanvaarde l'art pour l'art. In 1907 schreef hij aan Gide: ‘Suarès est une des victimes de cette abominable idole de l'Art à qui tant de pauvres gens ont sacrifié leur vie. Ce n'est ni un but de vie, ni un moyen de vivre, mais une manière d'être.’ Maar als Gide in hetzelfde jaar in zijn Journal verzuchtte dat in Claudel's werk op zo'n brutale wijze de Franse grammatica en syntaxis worden verkracht, om dat toe te schrijven aan ‘une infatuation déplorable’ als gevolg van de religieuze zekerheden van zijn vriend, dan lijkt hij mij de plank geheel mis te slaan. Dat zijn geloof tot zelfverheffing leidde, is een verwijt dat men de oude, in boosheid verstarde Claudel maken kan, maar voor zijn betere jaren kan het al daarom niet opgaan omdat zijn religieuze zekerheden ten slotte nog zo weinig zeker lijken. Claudel's vergrijpen tegen grammatica en syntaxis zijn voor mij de uitingen van zijn baldadige geest die hier de vrije hand werd gelaten omdat hiermee hoogstens de Kunst, een afgodsbeeld, op de tenen werd getrapt.

Jammer genoeg geven zijn brieven geen aanwijzingen wat in hem tegen het l'art pour l'art in verzet moet zijn gekomen. Dat mijn ‘portret’ van Claudel trouwens in ieder opzicht onaf moet zijn, ben ik mij wel bewust. Wat hierboven is gezegd verdient gedeeltelijk de verificatie, zeker de aanvulling die vooral zijn creatieve werk zou kunnen geven. Toevallige omstandigheden, als annotatieproblemen bij de verzorging van de briefwisseling Ter Braak-Du Perron, brachten mij echter tot het herlezen van sommige correspondenties, als die tussen Claudel en Gide, met als resultaat een in ieder geval ten dele gewijzigd oordeel over een auteur die ik vroeger, en ook uit zijn creatieve arbeid, blijkbaar slecht had begrepen.

**) Zoals blijkt uit in de mémoires van Paul Reynaud afgedrukte brieven.