Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 3]

Joris en St. Draak
Over H.A. Gomperts en zijn tegenstanders
A. Nuis

De reacties en kritieken op De Schok der Herkenning van Gomperts, die nog steeds nadruppelen, hebben mij bijna zonder uitzondering verbaasd door hun zuinigheid en hun wrevelig gewroet in bijzaken. Van de term ‘informatie’ is, sinds het verschijnen van de Schok, een druk gebruik gemaakt in allerlei kritische publicaties, dat wel. Ik heb het zelfs al eens zien toepassen op architectuur. Er is echter een vrij algemene neiging om Gomperts te bestrijden of te beknibbelen met tegenargumenten die bij nadere beschouwing aan zijn eigen boek ontleend zijn of zouden kunnen zijn.

Er zijn blijkbaar twee manieren waarop een schrijver verkeerd kan worden begrepen. De éne is het verkeerd lezen naar zichzelf toe, om de ontdekte verwantschap zo groot mogelijk te doen zijn - dat is wat er, zoals Gomperts uitlegt, kan gebeuren bij de herkenning. Ook het omgekeerde komt echter voor: dat men de schrijver wil laten bedoelen wat aantoonbaar onjuist of eenzijdig is; hij heeft het dan misschien wel goed gezegd, maar eigenlijk verkeerd bedoeld. Dit laatste is vaak het lot van Gomperts geweest, en niet alleen wat de ontvangst van de Schok betreft. Bij het doorbladeren van oude tijdschriftjaargangen realiseerde ik me hoeveel woedende pennen Gomperts bij zijn geringste optreden altijd al in beweging bracht, veel meer dan men zelfs bij een strijdbaar essayist als hij zou verwachten. De vergissingen van Vestdijk

vallen geen sterveling op, een vergissing van Gomperts doet stormen losbarsten. De onwaarschijnlijkste verwijten zijn hem in de loop der jaren naar het hoofd geslingerd, in elk bepaald geval gemakkelijk te weerleggen maar even hardnekkig als onkruid. Het feit dat Gomperts de laatste jaren steeds meer een voorlichter is geworden, steeds minder iemand die van zichzelf getuigt, heeft hem nauwelijks tot een minder omstreden figuur gemaakt. Er schuilt in deze objectieve, redelijke, zelden het decorum verbrekende criticus blijkbaar een eigenzinnige kern, die hem voor Holland moeilijker verteerbaar maakt dan al zijn luidruchtige confraters, die tegen dominees, oude sokken en mandarijnen vermorzelend optreden en binnen enkele jaren als gelijkwaardige partners in de gezelligheid van de culturele familiekring zijn opgenomen. Ook sommige zakelijke, onpersoonlijke reacties op het ogenschijnlijk zo zakelijke, onpersoonlijke De Schok der Herkenning zijn, geloof ik, in de eerste plaats reacties op de persoonlijkheid van Gomperts, die veel critici, op een manier die hun zelf niet helemaal duidelijk is, dwars zit. De discussie over de informatietheorie in de kritiek wordt bedorven door een onuitgesproken vooroordeel tegen de man die op het idee kwam.

Nu is het heel verstandig om vooroordelen te hebben voor of tegen schrijvers, en men moet van Gomperts niet verwachten dat hij een neutraal wetenschappelijk werkje

[p. 4]

produceert. Maar met vooroordelen kan men pas zijn voordeel doen als men ze duidelijk uitspreekt. Wie is precies deze meneer, die zoveel verward protest uitlokt, of hij nu God of Vestdijk aanvalt, Ter Braak verdedigt of cybernetische begrippen in de literatuurkritiek wil invoeren?

Gomperts is begonnen als dichter, een omstandigheid die hem vrijwaart voor het verwijt geen gevoel te hebben voor poëzie, dat anders voor hem, als voor Ter Braak, zeker zou hebben klaargelegen. Hoewel die periode afgesloten lijkt, kan men uit zijn gedichten nog wel het een en ander halen ter karakterisering van zijn persoon. De informatie die dichters te bieden hebben bestaat nu eenmaal voor een zeer groot deel uit visitekaartjes, en Gomperts vormt op die regel geen uitzondering. Gomperts is een ‘cerebraal’ dichter, evenals bijvoorbeeld Du Perron. Maar waar bij Du Perron het ‘hoofd’ het ‘hart’ ietwat knorrig in de gaten houdt, daar zijn die twee bij Gomperts onafscheidelijke speelgenoten. Zijn gedichten bezingen het goed functioneren van hoofd, hart en alle andere lichaamsdelen tegelijk.

Het kenmerkende van Gomperts' gedichten is goed te zien aan de eigenaardige rol die vogels er in spelen. Dat het in zijn twee bundels zwermt van de vogels is op zichzelf zo bijzonder niet, het komt meer voor bij dichters. Vogels staan voor vrijheid, de ruimte, het onbereikbare. Maar de meeste dichters zien ze vliegen met een zucht, terwijl Gomperts in hun veren zit en mee vliegt. Identificatie met een vogel is een telkens terugkerend thema. Een vogel in de lucht heeft niets onbereikbaars voor Gomperts: het onafhankelijke, snel wendbare, onbestendige maar tegelijk doelgerichte is het klimaat waarin hij zichzelf herkent.

Een kleine vogel heeft het mij verteld:
dat het geheim van vliegen simpel is
een onbezorgdheid in het rijke veld,
een onbevreesdheid voor woestijn en wildernis.

Het is de moeite waard te zien wat er gebeurt als hij een ander de vogel noemt en zichzelf voordoet in een minder congeniale gedaante:

Vogel, ik heb je liefgehad als boom, als blad
en heb mij hoog genesteld in je armen
Ik ben je wuivende top geweest, populier
en elke nacht heb ik in je takken overzomerd.

De charme van deze regels bestaat voor een groot deel uit het onontwarbare van de vraag wie nu eigenlijk wie is; maar in elk geval is het duidelijk dat de dichter zelfs geen regel lang kan blijven staan zoals het een boom betaamt.

Er zijn ook vreemde vogels in de gedichten, zoals de vogels Verlies en Dood die op zijn schrijftafel komen staan, de ‘starre totem/ vogel/ God’ en de vogel in de laatste regel van ‘Slinger’:

‘... en tegen de lucht scherp en groot
een vogel zag die zat
op een paal boven water’.

Deze vogels hebben gemeen dat ze beklemming wekken, en dat ze stilzitten: het zijn starre kijkvogels, zoals een vogel zou zien die in een bedachtzame stemming in de spiegel zou kijken. Ook hier is herkenning, zij het van een ander soort.

Een van de laatste gedichten in Van Verlies en Dood geeft, in vogeltermen, compact het thema van Jagen om te Leven aan: dat van de ‘outsider’, die daaraan niet lijdt, omdat hij de wereld bekijkt met het welwillend oog van een goed uitgerust franc-tireur.

verbaas U, hoe de wereld rijdt
door een heelal van plaats en tijd,
terwijl gij biddend in het zwerk
stil hangt en aan het mensenwerk
geen deel hebt - dit lijkt trouwens traag
aan Uw snel vogeloog - Uw hinderlaag
verlatend voor een muis (de lucht is leeg).
Gij, dood verschalkend ding, verstrooid strateeg!

Het is goed een vogel te zijn in de lege lucht, maar wat doelloos, en dus wordt de wereld gebruikt als terrein voor de muizenjacht! Welk een arrogantie! Van een dichter is zoiets nog wel te verdragen, met hen loopt het nu eenmaal zo'n vaart niet. Maar Gomperts dichtte niet alleen, hij deed ook. Als essayist en redacteur van Libertinage toonde hij zich iemand voor wie ideëen jachtbuit waren, niet materiaal voor huizenbouw of pantsers om de kwetsbare huid mee te beschermen. Men had dit kunnen vergeven

[p. 5]

als men had kunnen denken dat hij niet ‘serieus’ was, een vrijblijvend speler met ideetjes die zich buigend terugtrekt als de ernst des levens aan bod komt. Zo iemand was hij onmiskenbaar niet, en bovendien waren de keren dat hij miste, hoewel bij iemand met zoveel overmoed niet helemaal afwezig, opvallend zeldzaam.

Nu is een schrijver geen jager, ook niet in overdrachtelijke zin. Een jager hoeft zich niet meer te bekommeren om eenmaal afgeschoten pijlen, een schrijver blijft er zich verantwoordelijk voor voelen: ze liggen voor het oprapen in zijn werk. Hoe meer Gomperts schreef, des te meer werd hij van jager tot boer, met een typische eigen ideeëntuin. In het dorp werd hij daardoor een man van gewicht. Hij werd, in prijsuitreikingsproza, ‘toonaangevend’. Hij werd een autoriteit.

In sommige opzichten leek hij voorbestemd voor die rol. De zeldzame combinatie van een grondige hekel aan vaagheid en, anderzijds, een afkeer van dogmatisme en eenzijdigheid, maakten hem een man van bezonken oordelen volgens het recept van alle goede rechters: objectief, dus partijdig. Voor een deel zal het verzet dat hij wekt dan ook wel het gevolg zijn van zijn succes als criticus - protest tegen de vaderfiguur, simpele naijver. Toch zijn dergelijke motieven, hoe belangrijk ook, niet de hoofdzaak bij de wrevel die Gomperts wekt. Wat men hem niet vergeeft is dat hij, in vele opzichten het model van een autoriteit, tegelijk de voorstelling die de meesten van een autoriteit hebben tot caricatuur maakt. Hij draagt zijn witte pruik met ere, maar wie goed toekijkt merkt - tot zijn vreugde of zijn schrik - dat onder de stemmige toga nog steeds een jager zit.

Een autoriteit die weet hoe het hoort, beweegt zich niet, want hij weet dat er op hem gebouwd moet worden. Ernst is een onwrikbare zaak; beweeglijkheid en luim zijn eigenlijk hetzelfde in Holland, en niet alleen in Holland. Hermans met zijn mandarijnen, Charles met zijn fascisten, zelfs Vestdijk met zijn telkens zo onbedaarlijk opborrelende humor, worden in hun scherpste aanvallen geaccepteerd als schertsfiguren, een show opvoerend voor het publiek, die zij niet zo ‘ernstig’ menen, en waarover achteraf gepraat kan worden als over een bokswedstrijd. Bij Gomperts kan er nooit zo'n knipoog terzijde af. Hij is spaarzaam met scheldwoorden, maar als hij iemand fascist noemt, dan meent hij het en hij heeft er zijn gronden voor. Zoiets steekt meer dan een hele brochure van Hermans waarin fascisme één van de vele aantijgingen is. Gomperts wordt door zijn uiterst beweeglijke, maar even



onverstoorbare ernst een ‘enfant terrible’; hij gedraagt zich als een kind, maar hij spreekt meestal met onweerlegbare autoriteit. Volwassenen reageren daarop met redeloze woede.

Het werk van Gomperts wordt gekenmerkt door onbevangenheid. Hij is blijkbaar iemand met een groot vermogen tot meevoelen, meedenken, meelijden ook met anderen, maar hij doet daarbij nooit vergeten dat hij iemand is die zelf plezierig in zijn huid zit. Hij is geen dokter of ziekenverpleger in zijn werk. Zijn huisapotheek bevat niet veel meer dan jodium voor voetblaren. Van lijden, verlies en dood neemt hij wel nota, zij vormen de tragische begrenzing waarbinnen zijn thema's zich afspelen. Ziekte is voor hem niet fundamenteler of belangrijker dan gezondheid, en hoewel hij voor het eerste met respect een plaats inruimt, is het laatste het ware element van zijn schrijverschap. Voor zo iemand zijn ideeën geen zaken om zich aan vast te houden, maar om mee te werken.

Het is niet eenvoudig ideeën en begrippen als werktuigen te gebruiken, al was het alleen maar omdat ze nooit lang meegaan. Ze gaan door veel handen, en na één generatie zijn ze vaak al zo bot en vormeloos dat ze alleen nog maar kunnen dienen tot ziekentroost en bouwstenen voor onwrikbare autoriteit. (Men kan er natuurlijk altijd nog wel mee spelen, tongue in cheek, de geliefde vrijetijdsbesteding van intellectuelen, maar dat is iets anders). Een nieuwe manier van stellen van een probleem is dan ook vaak een probaat middel voor het opruimen van blinde vlekken, een waarheid die o.a. elke dichter behoort te weten, en die ten grondslag ligt aan de invoering van de informatietheorie in De Schok der Herkenning.

De vraag die in dit boek aan de orde is, betreft de manier waarop het overnemen en

[p. 6]

ontwikkelen van andermans ideeën in zijn werk gaat. Het is een thema dat na Gomperts' vroeger werk niet onverwacht komt. Zijn vogels en zijn jager waren onafhankelijke creaturen; zij leggen de nadruk op het individuele karakter van het denken, het nauwe verband tussen de persoon en zijn ideeën. Gomperts is niet iemand die genoegen zal nemen met het cliché van de ideeëngeschiedenis als een ordelijk bouwwerk, waaraan elke denker een onpersoonlijk steentje bijdraagt. Aan de andere kant is hij verstandig en criticus genoeg om niet een ander cliché, dat van de principiële onverstaanbaarheid van iedereen voor iedereen, te aanvaarden. Het laatste zou trouwens ondenkbaar zijn bij iemand die zo royaal is in het erkennen van wat hij van anderen heeft geleerd. De waarheid ligt ergens in het midden, maar die uitspraak is Gomperts te vaag. Dat midden moet nader te bepalen zijn; De Schok der Herkenning is zijn poging tot zo'n bepaling. Hij gaat daartoe enkele gevallen van beïnvloeding na bij bekende schrijvers. Hij komt tot verrassende conclusies omtrent herkenning, die in een kritische analyse van Gomperts' werk een belangrijke plaats zouden moeten innemen. Zoiets ligt buiten het bestek van dit artikel. Hier wil ik slechts opmerken dat het gaat om psychologische inzichten in het proces van het lezen en het denken, die bijzonder verhelderend zijn voor het begrijpen van wat literatuur doet. Het effect van deze conclusies zou verder minder direct geweest zijn als Gomperts geen gebruik had gemaakt van een aantal begrippen, die hun scherpe omlijning te danken hebben aan recent gebruik door de natuurwetenschappen, in casu de cybernetica.

Het gebruik maken van wetenschappelijke theorieën is niets nieuws voor Gomperts. Dat, en het feit dat hij weet hoe hij ze gebruiken moet, maken hem natuurlijk niet tot een wetenschapsbeoefenaar. Hij komt er toe door zijn behoefte aan ‘nieuwe woorden’ en zijn schrijversgevoeligheid voor de frisheid en scherpte van begrippen. Dat bepaalde termen tegen de tijd dat ze hem in handen vallen voor de man van het vak waarschijnlijk al lang zijn ingebed in het geduchte bouwwerk van ‘der eeuwen kennis’, weet Gomperts wel, maar het doet minder ter zake. Om zijn begrippen handzame werktuigen te laten blijven, moet hij doorzeilen tussen de verstarde waarheden van de wetenschappelijke en de literaire

De tekeningen in dit nummer zijn van Peter Vos

gewoontewijsheid. Zonder risico geen beweging, en dus geen ernst.

Het is natuurlijk onbegonnen werk Gomperts' gebruik van wetenschappelijke theorieën in bescherming te nemen tegen ‘de wetenschap’. Hij is zelf wat dat betreft niet dubbelzinnig. De manier waarop hij zijn toepassingen begrepen wil zien, en de manier waarop hij ze verantwoordt zijn aanvaardbaar voor iedere wetenschappelijke vakman die de moeite van het lezen neemt. Als zo'n vakman toch protesteert, dan kan men er vrij zeker van zijn te doen te hebben met een speciaal geval van het gesignaleerde verzet tegen de persoonlijkheid van Gomperts.

Een mooi voorbeeld hiervan was dit jaar te vinden in Wetenschap en Samenleving, waarin A.J. Smolenaars Gomperts ervan beschuldigt, ten onrechte getracht te hebben door ‘het uitspreken van één enkel woord het massieve corpus van de informatietheorie (te doen) resoneren’. Alsof Gomperts niet juist uitdrukkelijk geprobeerd heeft zo weinig mogelijk resonans van massieve corpussen, van welke aard ook, in zijn werk toe te laten. Het verbaast dan ook niet dat Smolenaars zelf diep onder de indruk blijkt van de massiviteit van zijn wetenschap, zozeer zelfs dat hij zichzelf er onder verplettert. Hij begint met uit te leggen dat de informatietheorie niets is en kan zijn dan een zaak van telecommunicatietechniek. Hij bewijst elke ruimere toepassing de wereld uit, maar komt tenslotte ietwat timide aandragen met een eigen, echt-wetenschappelijke toepassing van de theorie op de literatuur. Hij heeft zelfs al resultaten (Du Perron biedt meer informatie dan Libelleverhalen) al zegt hij niet hoe hij er aan komt. Terecht, want volgens zijn eigen beschouwingen zou men alleen kunnen bewijzen dat een boek over Mexico in het algemeen veel informatie zal bevatten, omdat er daar zoveel onwaarschijnlijke letters in plaatsnamen voorkomen. Het geval is duidelijk: Gomperts wordt verweten dat hij de toga van de wetenschap gestolen heeft, maar het eigenlijke verwijt is dat Gomperts niet houdt van dat soort kleding, dat hij zich pas een keizer voelt zonder kleren aan.

Een andere aanvaller van Gomperts was L. Ross, onlangs in P.C. Ross had al eerder van zich doen horen door een onredelijke aanval op Vestdijk, en het onsamenhangend karakter van de argumenten in beide stukken doet vermoeden dat hier iemand kwaad wilde zijn op beroemdheden, niet zozeer omdat hij ergens kwaad om was, maar om de aandacht op zich te vestigen. In het stuk tegen Vestdijk is er echter nog een reële aan-

[p. 7]

leiding voor Ross' irritatie; tegen Gomperts is daarvan niets te merken, en toch is dit stuk verreweg het meest malicieus van de twee. Hij citeert Gomperts, die opmerkt dat men zijn ideeën over Nietzsche niet aan Ter Braak moet ontlenen als men bij Nietzsche zelf terechtkan. ‘Zeer juist’, zegt Ross dan, ‘en men moet geen ideeën over Ter Braak aan Gomperts ontlenen als men terecht kan bij Ter Braak zelf. Waarom schreef Gomperts dan over Ter Braak?’ Welja, en waarom schreef Ter Braak over Nietzsche? En waarom houdt Ross niet zijn mond om eerst eens De Schok der Herkenning te lezen, dat juist over dit soort onderwerpen behartenswaardige dingen te zeggen heeft? Ook voor Ross is dit een dieptepunt van domheid, en het vermoeden rijst dat hij geen ongecompliceerd trapper tegen gevestigde reputaties is, maar dat hij is aangestoken door de geheimzinnige woedeziekte die de critici van Gomperts zo dikwijls overvalt. Ook Ross blijkt geschokt te zijn door Gomperts' gebrek aan eerbied, aan onwrikbaarheid, aan ‘ernst’. Ross is een gelover in de zekerheden die de autoriteit biedt, mits deze zich niet verroert. Hij heeft zich als autoriteit Ter Braak aangemeten, die immers dood is en zich stil houdt. Vanaf dat hoge standpunt ziet hij, dat dat van Gomperts zich in de afgelopen jaren gewijzigd heeft, en dat maakt hem, uit naam van Ter Braak, ziedend kwaad. Was Gomperts zichzelf gelijk gebleven, dan had een literary climber als Ross hem natuurlijk ook wel aangevallen, maar vast niet met zo'n overslaande stem. Nu kan men hem zijn hele stuk door binnensmonds horen mompelen: is die man dan niets heilig? Nee Ross, die man is niets heilig; hij is er te nieuwsgierig voor, en hij respecteert alleen wie en wat van te veel heiligheden niet gediend is.

Het is op goede gronden dat men zo nijdig is op Gomperts. Hij is onuitstaanbaar voor wie van de schoonheid, of van de wetenschap, van meneer X of O.L. Heer een beeldje gemaakt hebben met een vroom kaarsje ervoor; hij begrijpt geen snars, zeggen zij, van schoonheid, van meneer X. etcetera. Hij is onverdraaglijk voor de talloze intellectuelen die van de politiek een kegelspelletje maken met starre begrippen. Hij is een doorn in het vlees van elke vorm van gewoontewijsheid. Ter Braak, dat was tenminste een zoeker; Du Perron, dat was een man met een overtuiging, zeggen zij, en Ter Braak en Du Perron zeggen niets meer terug. Gomperts zegt gelukkig nog van alles terug. Hij is niet te vangen als autoriteit, hij is niet onschadelijk te maken als luchthartige grapjas. Hij blijft het bedaarde enfant terrible van de Nederlandse letteren, voortgaand met de bezigheid die volwassenen zo volstrekt onbegrijpelijk schijnt voor te komen, zoals het kind in het gedicht van Jan Emmens al ondervond:

‘'k zocht in geen boomstronk ooit

naar een kabouter

maar keek gewoon naar wat er werkelijk was.’