Hollands Weekblad. Jaargang 3

Het dier aan de wand
Indruk van de Van Geelse vogels
D. Hillenius

De vogels van Van Geel missen alle de eigenschap die ons het meest kenmerkende van de echte vogels, bijna hun bestaansrecht lijkt: ze zien er geen van alle uit of ze kunnen vliegen. Sommige hebben wel vleugels, maar dat zijn dan toch niet meer dan een soort wenkbrauwen, of valluikjes naar het soms duidelijk aanwezige innerlijk, waarin men dan een foet-vogel of een opgevreten vogel (de verbinding van die twee geeft te denken over ouderliefde) kan zien zitten.

Ja, ik herinner me toch een paar vogels met wijdgespreide vleugels. Maar waren dat vleugels? Rouwvlaggen, onveilige seinen, vogels die vogels verschrikken, blasfemische kruisen.

Voor de hand zou liggen dat Van Geel met zijn, in ruim een jaar tijds gemaakte 2000 niet-vliegende, niet-vliegen-kunnende vogels een repeterende ode aan de frustratie, aan het onvermogen heeft gecreëerd. De betekenis van het vliegen en zweven in dromen word dagelijks aan de intellectuele koffietafel uitgelegd, als iemand dus bezeten is van aardegebonden vogels kunnen de heren het zelf oplossen. Maar door simpelweg de tekeningen of tekendingen, zoals Van Geel ze zelf eens noemde, te bekijken, vervalt deze oplossing. Integendeel, deze vogels zijn geladen eieren, letterlijk geladen, projectielen, volgepropte zaden die alle mogelijkheden binnen hun vorm gespannen houden.

Bij een bezoek aan Artis werd Van Geel

[p. 11]

het meest getroffen door een jonge Baikalzeehond, een onwaarschijnlijk dik, rond droppelvormpje. De vogels zijn trouwens lang niet allemaal vogels, sommige hebben meer van een slak of een paddeschaap, maar steeds kort en gedrongen, een soort oervorm van beestjes.

Theorietje

Er moet een reden zijn waarom 20.000, 30.000 jaar na de Cro-Magnons in West-Europa opnieuw een algemene tendens ontstaat bij vele van de meest vooraanstaande schilders - ik bedoel dit vooraanstaande letterlijk: degenen die zich het verst vooruit wagen in nog niet veroverd gebied - om afbeeldingen van dieren te maken. Er zijn natuurlijk de laatste eeuwen wel meer dieren geschilderd en gebeeldhouwd, maar dat was zelden door de meest vooraanstaande kunstenaars, meer door de middenstand zou ik zeggen. De dieren die door grote kunstenaars werden afgebeeld behoren zelden tot hun beste werk. Een werkelijke dier-kunst vereist een even grote specialisatie als portret van mens of landschap. Het vreemde is dat hoewel allerlei buiten-Europese culturen wel bloeiende dierkunst opbrachten, deze specialisatie in Europa nadrukkelijk ontbrak naast de zich wel ontwikkelende specialisaties in portret, stilleven en landschap.

Na een periode die onze hele cultuurgeschiedenis omvat, komt dus een nieuwe golf van dier-kunst. Over de betekenis van die oude dierenschilderingen is eigenlijk niets bekend, maar algemeen neemt men aan dat het om magie zou gaan; het geliefde jachtwild op de muur, al of niet bestookt met pijlen, zou dan dienen ter oproeping van een goede buit. De afgebeelde dieren bij de Egyptenaren hadden in ieder geval een andere functie, de meeste behoren stellig niet tot jachtwild of tot om andere redenen begeerde dieren (mestkever, jakhals, krokodil, gier, etc.). Misschien hadden ze oorspronkelijk voor de mens als ‘sukkel’ (Gomperts in Jagen om te Leven) de functie van ideaalbeelden van bepaalde eigenschappen. Het ligt wel voor de hand dat de mens, die van alles maar een beetje kon, jaloers of eerbiedig opzag naar dieren die of sneller konden lopen, of beter graven, of herboren worden uit mest (de scarabee), of vliegen konden, of zo maar sterk waren.

Dit óók is magie: het afbeelden van de gepersonifiëerde, althans reële snelheid, kracht, schoonheid, vliegvermogen, etc. kan bewust of onbewust ook te maken hebben met het dichterbij roepen van deze gewenste eigenschappen, van het minder ongrijpbaar maken van bepaalde idealen. Dat is in principe niet anders dan het vereeuwigen in steen van de Griekse olympiade-winnaars, van de tegenwoordige - kortstondiger - enthousiasmen en woedes omtrent sportgebeuren, ook en vooral bij mensen die tot niet veel meer in staat zijn dan het omdraaien van de knop van radio of televisie.

Sinds die tijd is het dier uit onze cultuur verdwenen. In plaats van eerbied voor het wilde dier ontstond de heerschappij over het tamme dier, dat men met wellust, machtswellust, verkneedde tot kromme benen, mopskoppen, krulharen, lange haren, kaalheid, zware uiers, vetzucht, kermisbontheid van kleur, te mager of te dik, te groot of te klein, steeds vatbaarder voor alle ziekten waartegen de wilde voorouders bestand waren. Wilde dieren werden uitgeroeid als onkruid of ‘beschermd’ (evenals kunstenaars), d.w.z. hier en daar toegelaten waar het geen kwaad kan, summum van smaad.

In plaats van de gedachten te concentreren op idealen van kracht, snelheid, etc., elk ideaal voorgesteld door een dier, ging men zich concentreren op een in vorm en verschijning onvoorstelbare Eenheid, die het ideaal van alle mogelijkheden in zich bevat. De verwerping van het gouden kalf heeft een diepe betekenis.

In geconcentreerde aandacht op die al-ene supermens (hij moet op ons lijken volgens de bijbel) hebben we eerst langzaam, dan steeds sneller, tenslotte explosief, het stadium van de mens als sukkel, die van alles maar een beetje kon, achtergelaten.

De mensen van nu zijn gespecialiseerder dan de Egyptische diergoden. We komen harder vooruit boven, op en onder de grond en het water dan enig dier. Zelfs de vinwalvissen, de grootste dieren die ooit op aarde leefden, groter dan enige sauriër, kan men tegenwoordig inhalen en afslachten.

De meest ingewikkelde technieken en wetenschappen staan naast elkaar, als scherp van elkaar gescheiden, uitgekristalliseerde bouwsels. Een Babel, veel effectiever van versplintering dan van de torenbouwers indertijd, ontstaat.

Paarden, leeuwen, olifanten, walvissen, runderen, etc., waren ruim honderd miljoen jaar geleden nog één ongedifferentiëerde familie, een familie van sukkels kan men zeggen, want geen ervan was in staat zo hard te lopen als het paard, zo krachtig een prooi neer te slaan als de leeuw, met de neus kon hoogstens gesnuffeld worden, zwemmen deden ze met veel gespartel van alle poten, hoorns en dergelijke uitbottingen ontbraken. De technische evolutie van de mens is veel en veel sneller gegaan, maar de

[p. 12]

Handschrift van Van Geel. De pen die bij het herhaald overschrijven van varianten en nog eens varianten van varianten de mogelijkheden van een eigen wil vertoonde, werd ruim een jaar geleden in de gelegenheid gesteld om de eigen zijpaden te volgen. Wat eerst de mislukte lus van b.v. de f van fogeltje was, en door een letterlijker geest gecorrigeerd zou zijn geweest tot nette v, kreeg nu de aanmoediging tot eigen ontwikkeling. Ruim 2000 vogelachtigheden zijn zo ontstaan. In het Stedelijk Museum van Amsterdam is tot 22 januari 1962 een 250-tal daarvan te zien.

afstand tussen een α-mens en een β-mens, tussen een generaal en een architect, een rechter en een psychiater, een politicus en een arbeider, is even groot als tussen bovengenoemde dieren, elke afstand vergroot door groepsbewustzijn, geladen met vijandschap.

Over de betekenis van kunst maakt men ruzie. De grottenschilderingen, de versierselen van papoea's, alles wat men vroeger nog schaamteloos primitieve kunst durfde noemen, worden door veel moderne kunstenaars als verwant herkend en vaak als een soort verantwoording aangehaald. Hiertegen verzetten zich de vijanden der moderne kunst. De primitieven kunnen ze met hun banvloeken niet meer benadelen, zoveel gestudeerde vakmensen schreven er immers al zwaarwichtige boeken over. De enige oplossing voor hun onwil is om te beweren dat er een principiële kloof is tussen de voortbrengselen der primitieven en dat wat de avant-garde kunst blieft te noemen. Primitieve kunst is magie, zeggen ze, en het spreekt verder blijkbaar vanzelf dat een modern mens geen magie meer zou bedrijven.

Volgens mij is elke kunst magie: het afbeelden van het ongrijpbare dat men wenst, met de gedachte dat het daardoor minder ongrijpbaar is. Typerend voor magie is dat men er niet een directe, reële nuttigheidsfunctie van eist, zoals van een muizenval, maar dat men door de magische handeling, het prikken van spelden in de houten plaatsvervanger van de vijand, vrede krijgt alsof men in werkelijkheid heeft kunnen dwingen of martelen.

Ik moet niet te lang omwandelen. Mijn stelling is dat het algemeen optreden van dierfiguren bij vooraanstaande, recente kunstenaars berust op een - waarschijnlijk onbewuste - magische handeling.

De dieren die men nu maakt zijn overigens heel anders dan die van de Cro-Magnons. Het magisch opgeroepen dier was toen een precies bedoelde en goed gekende vorm, die men zo scherp wist uit te beelden dat de kenners nog kunnen nagaan welke soort of zelfs ondersoort bedoeld werd.

De dierschilderingen van nu zijn vormeloos, vaak kan men nauwelijks zien dat een dier bedoeld werd, sommige vogels van Van Geel zijn niet meer dan een vlek waaraan toch, als een koppige bezwering, door het formeel toevoegen van snavel en poten de betekenis wordt duidelijk gemaakt.

De vogels van Van Geel, de beestachtigheden van Dubuffet, Appel en anderen, hebben niets te maken met het oproepen of vastleggen van een ideaal van snelheid of

[p. 13]

kracht, ze kunnen niet vliegen, nauwelijks lopen, in sommige gevallen treedt een volledig amoeboied plasma, dat toch van onmiskenbaar organische aard is, over het hele oppervlak op. Het is duidelijk: de oproeping geldt hier de ‘sukkel’, het amoeboiede beginstadium, levensvormen die van alles een beetje konden en kenden, die elkaars herkenbare verwanten waren. Een tegenwicht, soms een vlucht, voor de plastic, aluminium, betonnen dozen en mechanische voertuigen, waarin de mens de rol van toetsenindrukker is toegewezen. Het is door velen opgemerkt dat de moderne kunst het zo goed doet tegen de strakke skeletwanden van musea, scholen en flats. Daar leggen ze voor ons vast, als de stieren op de grottenwand voor de Cro-Magnons, het ongrijpbare, begeerde, vormloze leven, dat in ons geval steeds verder achter ons lijkt te blijven.

In het geval van Van Geel kan nog een directer, persoonlijker reden werkzaam zijn bij het oproepen van vormloos leven. Van Geel is een dichter die ik bewonder, zijn paddeverzen behoren tot de mooiste die ik ken (pad = vormloos zakje leven, dat dagelijks ongelooflijke hoeveelheden insecten, hoog gespecialiseerd venijn opvreet). Aan de gedichten wordt geschaafd, omgezet, opnieuw gecombineerd, doordacht en steeds weer gewogen. Vele maken een strakke, gave, kristallen indruk. Het is ook niet voor niets dat er zoveel sprake in is van takken, van dunne, spichtige dingen, skeletachtigheden. Het is voor te stellen dat de ronde eiof zaadvorm van de vogels, waaraan nooit wordt geschaafd, omdat bij een amoebe elke vorm echt is en precies omsluit wat er aan leven in is, een poging is tot ontsnapping aan de eigen specialisatie, een vernieuwing onder aan de stam, waardoor weer alle richtingen openstaan.