Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 12]

Van het (bijna dode) Theater niets dan goeds
H. van den Bergh

james-redgrave: The Aspern papers brecht: Arturo Ui

De Arnhemse Toneelgroep Theater, die aan het eind van dit seizoen uit elkaar zal barsten, is op het ogenblik bezig nog eenmaal een staalkaart te tonen van de diverse sympathieke trekken die het gezelschap in de acht jaar van zijn bestaan populair hebben gemaakt: Een zelden door commercialiteit ingegeven keuze van stukken, gebracht op een meer dan behoorlijk spelniveau, een optreden geschraagd door een steeds voelbaar idealisme om de provincie zo spoedig mogelijk op te heffen tot Westeuropees peil, welk streven uiteraard gedoemd was te mislukken. Het is nu eenmaal zo dat in onze toneelwereld de handige-jongens-mentaliteit zwaarder weegt en ook beter betaald wordt dan idealistische bevlogenheid. En het Witboek over de affaire Theater, samengesteld door en voor de Arnhemse gemeenteraad heeft ook eigenlijk onomwonden te kennen gegeven dat men daar in het Oosten een grotere zakelijkheid van de directie van Theater meer op prijs zou hebben gesteld dan de artistieke behoefte om ze daar met de neus te drukken op Sartre's Diable en ander belangrijk eigentijds toneel.

Twee premières die Arnhem in de afgelopen weken heeft uitgebracht demonstreren weer duidelijk de hierboven gemelde kwaliteiten. Zowel bij de vertoning van Henry James' The Aspern Papers als in Brechts Arturo Ui was het streven nog net iets schoner dan het resultaat en in beide stukken kregen we - vooral van de hoofdrollen - bijzonder fraai spel te zien.

De altijd hachelijke taak om een succesrijk literair werk tot een bruikbaar toneelstuk om te bouwen heeft bij de bewerking van Henry James' novelle door de Engelse meester-acteur Michael Redgrave tot het te verwachten betwistbare resultaat geleid. Redgrave zelf heeft in Londen door de vertolking van de hoofdrol zijn geesteskind op de voorspoedigste wijze ten doop kunnen houden, maar in Ferd Sternebergs bewerking onder de titel ‘Brieven van een dichter’ bleek het alle kenmerken van een echt ‘acteursstuk’ te bezitten met alle voor- en nadelen van dien.

De uit het boek gedistilleerde spelsituaties bieden de beide hoofdrollen alle mogelijkheden die ze maar wensen kunnen, tot sterk en genuanceerd spel en niemand zal kunnen ontkennen dat Redgrave geslaagd is, in wat iedereen die het verhaal gelezen heeft een ondoenlijk moeilijke opgave moet lijken, namelijk om er een echt speelbaar stuk van te maken. Op gevaar af onbillijk te zijn zou ik zelfs kunnen stellen dat het resultaat ál te speelbaar en al te zeer een ‘ècht stuk’ is geworden. Het voldoet namelijk aan alle eisen op het punt van opbouw, expositie, voorbereiding, en dosering van spannings- en ontspanningsmomenten die men maar uit de theorieboekjes kan leren. Tegelijkertijd doet het - juist daardoor - wat kil en overgecomponeerd aan.

In de loop van de drie bedrijven zijn de dramatische effecten - ook in de meest letterlijke zin - niet van de lucht: Soms is het drukkend heet, soms onweert het, soms waait het zo hard dat de tuindeuren naargeestig beginnen te klapperen. Voorts wordt er in dit stuk, dat daarom soms angstig dicht tot drakerigheid nadert, veelvuldig flauwgevallen, door sleutelgaten gekeken, aan deuren gemorreld, aan vóórgewende hartaanvallen en échte hallucinaties geleden en stiekem achter kamerschermen gezeten, terwijl ook de intrige op het punt van dramatische complicaties en ontknopingen weinig te wensen overlaat.

De hele handeling maakte zo een wat stoffige indruk niet alleen omdat zij zich afspeelde in een uitzonderlijk verwaarloosd Venetiaans palazzo, maar ook door het ontbreken van ieder snufje modernisme in de vormgeving, een onverwachte eigenschap voor een nog geen vijf jaar oud stuk. Toch leverde het geheel een avond toneel op die de aandacht voortdurend vasthield, ten eerste door de vakkundigheid waarmee de vijf taferelen telkens weer naar hun eigen dramatische hoogtepunt werden gestuwd, voorts door de vlotte natuurlijkheid van de dialoog, maar vooral door het fascinerende spel van Caro van Eijck, die het verwelkte vrouwtje al direct prachtig neerzette, maar deze mensenschuwe verschijning daarna haast toverachtig knap liet openbloeien in haar eerste liefdesgevoelens en ten slotte deed evolueren tot een monument van wraak en stille haat wanneer ze eenmaal in haar verwachtingen is bedrogen. Ondanks een zekere monotone zingzang in haar intonatie, blijft zij een actrice die vanaf het eerste moment van haar opkomst door een zeer persoonlijke uitstraling boeit en intrigeert.

Het decor en de regie waren van de Engelsman Michael Warre en beide accentueerden helaas nog de melodramatische aspecten van het gegeven o.a. door een menigte rommelige rekwisieten, romantische

[p. 13]

muziek die op spanningstoppunten plots kwam invallen, realistische geluiden vanuit de coulissen en vervelende buitenlandse accenten van de aanwezige ‘Italianen’. Daarvoor had Theater echt niet iemand van overzee hoeven laten komen vooral omdat Rob de Vries een week later weer bewees een regisseur met talent te zijn.

Zijn opvoering van De weerstaanbare opkomst van Arturo Ui, bewees weer eens dat de bezwaren die men onweerstaanbaar in zich voelt opkomen bij het zien van een stuk van Brecht, dikwijls juist tot de meest wezenlijke opzet van de schrijver behoren. Vergelijkt men bijvoorbeeld zijn Arturo Ui, dat de opkomst van Hitler en Nazi-Duitsland behandelt, met Shakespeare-drama's die eveneens de levensloop van dictatoren behandelen, dan valt het pas goed op hoe weinig de gangster Ui een echt levend mens wordt met een eigen gezicht. Hij wordt ook nergens tot het symbolisch prototype van ambitieuze machtswellust zoals Machbeth of Richard III, waardoor het stuk meer algemene dramatische geldigheid zou krijgen, door het menselijk patroon te laten zien en te verklaren dat achter de schurkachtige praktijken van een mens ‘als Hitler’ te vinden zou moeten zijn.

Nee, Brecht wil bewust niet anders geven dan een in parabel-vorm gegoten waarschuwing tegen deze éne concrete schurk, een waarschuwing die overigens in 1941 noodzakelijk genoeg was, toen Brecht dit stuk vanuit zijn Finse ballingschap de wereld instuurde. Maar vandaag niet meer dan het intrappen van een allang wijd-openstaande deur, waardoor het stuk een goed deel van zijn betekenis heeft verloren. Temeer omdat Brecht zich onophoudelijk verliest in alle mogelijke historische details als het Van der Lubbe-proces en de ‘lange-messen-nacht’ die dan telkens getransponeerd in het gangster-wereldje van Chicago aanleiding geven tot geforceerde parallellen die erg opgeplakt blijven aandoen. Het stuk valt zo uiteen in een brokkelige reeks scènetjes die steeds een of andere episode uit de geschiedenis van het Nazi-dom ‘vertalen’ in die van de bloemkooltrust van Chicago, waarna telkens uit pure bezorgdheid dat de bedoelingen ons ontgaan zouden een tekst geprojecteerd wordt die uitleg geeft en het zojuist vertoonde fragment van zijn historische dubbele bodem voorziet. Er wordt daarbij dus aan het initiatief van de toeschouwer niets overgelaten en Brecht gedraagt zich steeds weer als een overijverig schoolmeester die alles al te duidelijk in de hoofden van de leerlingen wil stampen uit angst dat hun iets van zijn lessen zou ontgaan. Maar al deze

bezwaren blijken ten slotte voort te vloeien uit Brechts opvattingen over, en bedoelingen met het z.g. epische drama, dat moest voorlichten door te voorkomen dat het publiek zou wegdromen in de romantiek van het toneelgebeuren. De toeschouwers moeten zich voortdurend blijven realiseren dat ze geen realiteit maar theater zien opdat ze alert en critisch de vermaningen van de schrvijer in zich op kunnen nemen.

Toch kan een aantal van de meest sinistere scènes rondom Ui een sterke fascinerende werking niet ontzegd worden omdat Brecht warempel wel voor het toneel kon schrijven en juist dan weet te boeien als hij de eigen theorieën eens even vergeet en wat tegen zijn vereerde voorbeeld Shakespeare gaat aanleunen, zoals in het fragment dat een duidelijke verwijzing naar de ‘gewoon’- dramatische werking van Richard III inhoudt, namelijk de scène op het kerkhof als Ui de weduwe van de zojuist door hem vermoorde Dollfusz voor zijn zaak tracht te winnen.

De voorstelling van Theater was in vele opzichten voortreffelijk. Vooral door het grandioze spel van Richard Flink als Arturo Ui, die zich niet had laten verleiden tot een gemakkelijk-parodistische imitatie van Hitler, maar behalve aan het innig-valse en histrionische van Ui ook prachtig uitdrukking gaf aan het onzekere, zwakke en ziekelijke van deze figuur, slaagden een aantal scènes wonderwel, waaronder vooral de schitterende satire op het ontstaan en het instuderen van de Hitlergroet (die ook weer verwijzingen naar Shakespeare - Julius Caesar - bevat). Regisseur Rob de Vries had de talrijke scènes en massabewegingen goed in de hand gehouden, maar Gerrit Kouwenaars vertaling was hier en daar wat stroef en vooral in de rijmende gedeelten weinig helder.

Deze beide Theater-premières toonden duidelijk aan, dat geen enkele vorm van dramatiek - noch een ouderwets-academische, noch een modern-epische - als die al te dogmatisch wordt toegepast, hedendaags publiek nog kan bevredigen.