Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek derde jaargang · nummer 135 · 13 december 1961

Het keerjaar 1961

In de economische geschiedenis maakt het jaar 1961 een zeer goede kans te worden beschouwd als het keerjaar, waarna de voortdurende hausses van de periode 1945-1960 niet meer werden herhaald doch vervangen door een veeljarige periode van aanzienlijk trager economische expansie. De symptomen van een dergelijke ontwikkeling zijn te bespeuren in Amerika, Europa en Rusland.

In Amerika was gedurende 1961 het herstel der economische activiteit na de milde recessie van 1959/1960 uitermate bedachtzaam; het was ten enen male onvoldoende om het hoge werkloosheidscijfer aan te tasten. Dit hoge werkloosheidscijfer heeft weliswaar geleid tot optimale prestaties bij de wel werkende beroepsbevolking, doch heeft hoegenaamd geen invloed gehad op de stijging van de produktiviteit. Deze was onbetekenend, hetgeen vooral een gevolg was van het nalaten van diepte-investeringen tijdens de recessie en verder van een paar incidentele factoren. Zo staat tegenover een

betrekkelijk niet groot aantal bedrijven met een hoge graad van automatisering een zeer groot aantal middengrote bedrijven, speciaal in de toeleverende sector en bij de dienstverlening, met een onvoldoend efficiente bezetting. De hele verkeer- en vervoersector vormt daarvan een voorbeeld, inclusief de luchtvaart. Rigoreuze en sterk verouderde bepalingen versperren vooral in de provincie talloze middengrote bedrijven in de besloten sfeer (non-incorporated) de weg naar de kapitaalmarkt. Daarmede wordt de expansie van die ondernemingen geremd door de beperkte mogelijkheden van de zelffinanciering, ten hoogste wat versterkt door de mogelijkheid van het bankkrediet, waarvan de normen in vele gevallen aandoenlijk provinciaals zijn. Er worden ter beurze van New York dagelijks gemiddeld nauwelijks driemaal zoveel soorten van aandelen verhandeld als in Amsterdam (circa 1300 tegen bijna 500). Tot de incidentele factoren buiten de kapitaalsector en de investeringen kan verder worden gerekend het afbouwen van

[p. 2]

de grondstoffenvoorraden bij de verwerkende industrie (staal, kunststoffen). In de sector van de energieverzorging speelt verder een niet onbelangrijke rol de stijging van het calorisch rendement van ketels, motoren, installaties e.d. Wat Amerika betreft heeft het jaar 1961 verdere indicaties gebracht voor de veronderstelling, dat na elke recessie Amerika moeizamer en langzamer de expansie hervat.

In Europa was sprake van een aanmerkelijke vertraging van het tempo der economische expansie. Was er in voorafgaande jaren tijdens hausses incidenteel sprake van produktiestijgingen, die de 10 pct overtroffen, voor 1961 zal slechts incidenteel de 5 pct worden gehaald (Frankrijk, Italië), de meeste landen van de EEG en Engeland geven vrijwel stationaire produktie-indexcijfers. Bij de afzet der industrieprodukten heeft het accent zich verlegd van de investeringen naar de consumptie. Ook in west-Europa is een duidelijke tendentie tot destocking bij de industrie waar te nemen; de staalindustrie zal voorlopig geen emplooi hebben voor de capaciteitsuitbreidingen, zowel in de ruwstaalsector als wat de walscapaciteiten betreft. In de zuiver consumptieve sfeer zijn duidelijke tekenen van verzadiging opgetreden: electronica (tv) en textiel. Hoewel de spanningen op de arbeidsmarkt nog enige na-ijlende opwaartse druk op het loonniveau veroorzaken, is daarvoor al een tegenwicht in de vorm van produktiviteitscriteria bij het nationale loonbeleid der overheid (Frankrijk, Nederland, in mindere mate Engeland) en verder heel sterk in de afnemende liquiditeit der ondernemingen door de verkrapping van de marges als gevolg van scherper concurrentie. Toenemende activiteit in de bouwsector - speciaal de woningbouw - in vrijwel alle EEG-landen duidt na de jaren van beperkte ondernemersbelangstelling voor deze sector op het verminderen van rendement in meer verzadigde sectoren. In 1961 is bovendien de conjuncturele golf nog iets versterkt door bepaalde overheidsmaatregelen: revaluatie, kredietbeperking, beperkte geldvernietiging in de overheidssfeer, goudaankopen door centrale

banken e.d. Het deflatoire element is daardoor sterker geweest dan het inflatoire. Het front der ondernemersprijsafspraken werd zelfs af en toe even doorbroken (elektrische en huishoudelijke apparaten in West-Duitsland en Engeland), hetgeen een wel zeer duidelijke aanwijzing was van het veranderende karakter van wat eens een verkopersmarkt was.

Wat Nederland betreft in het Europese geheel is tot dusverre de indruk, dat de min of meer door de omstandigheden opgedrongen revaluatie door het historisch lage kostenpeil geen nadelige invloed op de export heeft gehad. De ontwikkeling van de handelsbalans - waarvoor men bezorgd was - is bijzonder meegevallen; de ontwikkeling van de betalingsbalans is niet door de handelsbalans, maar door de kredietbeperkende politiek van de centrale bank minder positief geweest dan in 1960 en 1959. Enige kapitaalexport had plaats vrijwel geheel in de risicomijdende sector, terwijl in de risicodragende sector invoer plaats had, een en ander vrijwel lijnrecht tegen de aanvankelijke prognoses in. Tegelijk vond een verbetering van de ruilvoet met ettelijke punten plaats. Waar de tussentijdse bedrijfsberichten spraken van verscherpte internationale concurrentie sloeg dit in hoge mate op de afzetkosten; stijging der feitelijke produktiekosten vond overwegend compensatie. Als gevolg van het voortdurende tekort bij het produktie-apparaat aan arbeidskrachten - de situatie week hoegenaamd niet af van 1960 - was de produktiviteitsstijging in Nederland beperkt. Deze werd vrijwel geheel opgeslorpt in het financiële vlak door hogere lonen en verzwaarde belastingdruk.

In de koersvorming op de effectenbeurzen van West-Duitsland, Italië, Belgie en Nederland tekent zich in overeenstemming met het voorafgaande dan ook af de verwachting van een verkrapping van de winstmarges. Voor zover het Nederland aangaat, wijzen de algemene ANP/CBS-indices uit, dat er hoegenaamd geen stijging van het koers-

[p. 3]

niveau der aandelen is opgetreden. Het door de Rotterdamsche Bank elke drie maanden becijferde rendement op binnenlandse aandelen handhaaft zich een fractie boven 4 pct, hetgeen erg dicht bij dat der obligaties ligt. Indien in 1962 zou blijken, dat een meerderheid der ondernemingen uit allerlei overwegingen er de voorkeur aan mocht geven lagere dividenden voor te stellen over 1961 dan over 1960 zijn uitgekeerd, zal een verdere koersdaling onvermijdelijk zijn. Daar komt nog bij, dat de mogelijkheid van vergrote kapitaalvraag aanwezig is (te weinig beschikbare zelffinanciering voor onuitstelbare diepte-investeringen, consolidatie van bankkrediet e.d.). Een eventuele stijging van de rentestand die inherent is aan stijging van de kapitaalvraag zal de aandelenkoersen verder omlaag drukken, tenzij speculatieve en/of politieke factoren de vraag naar aandelen stimuleren. Gezien de structuur der boekjaren is het erg onwaarschijnlijk, dat de weinig geanimeerde stemmingen ter beurze zich op korte termijn zullen herstellen. Sommige analysten menen zelfs, dat - afgezien van externe factoren, devaluaties, crises in de politiek e.d. - er geen enkele kans is op enige hausse-beweging op de effectenbeurzen voordat medio 1962 het jaarverslagseizoen achter de rug is. Ook voor Amerika wordt de kans op een beurshausse vóór half 1962 zeer klein geacht.

Terwijl het wel uitgesloten mag worden geacht dat de grondstoffenlanden of de economisch onderontwikkelde gebieden op korte termijn een bijdrage zullen leveren tot activering van de wereldeconomie, is de derde grote eenheid van betekenis de Russische. Enkele verschijnselen zoals de sterke uitbreiding van de Oost-Westhandel (Engeland) in 1960 en 1961 en verder het Russische aanbod van bepaalde grondstoffen (olie, edele metalen) duiden er al op, dat hier geen sprake is van een irrelevante constante, maar van een uitermate gecompliceerde variabele. Reële maatstaven zijn er niet voldoende. Het afnemen van de Russische economische druk op de Europese satellietstaten kan immers evengoed een politieke manoeuvre zijn als een realiteit, het eerste is onder de gegeven omstandigheden (Berlijn) het meest aannemelijk. Niettemin hebben vooral de technologische waarnemers de indruk, dat ook het tempo van de Russische expansie vermindert. Enerzijds is het afnemen van stijgingspercentages het logisch gevolg van een opklimmende reeks, anderzijds gaat de enorme prestige-inspanning (raketten, leger, onderwijs) de Russen niet in de koude kleren zitten. Daarbij staat het vast, dat een stijgend deel van de economische activiteit gewijd moet worden aan zuiver consumptieve zaken (schoolboeken, t.v.-toestellen, voedsel, trottoirs) waarbij de inhaalvraag volstrekt onberekenbaar is. Precies als in het westen is er daardoor bij de Russische economie een tendentie waar te nemen van verschuiving van het accent in de richting van het verbruik en van de uitbouw van het essentiële produktie-apparaat af. Natuurlijk is de zin van stijgende produktie gelegen in de stijging van het verbruik, maar het maakt toch een essentieël verschil uit hoe de volgorde ligt. In de vrije markteconomie richt de produktie zich op de geanticipeerde vraag, welke vraag men eventueel door bepaalde handelingen (reclame, stimuleren van overheidsbestedingen, inflatie, lobbies) tot zich tracht te trekken. Bij de verzadiging van de vraag komt de overproduktie-theorie op de proppen. Anders liggen de dingen in de besloten staatshuishouding. De planning heeft wel degelijk te maken met bepaalde tendenties van het verbruik, zeker als dit verbruik inferieur is, als in dit



geval aan het westerse, en uit prestige-overwegingen moet worden vergroot. Dan wordt de produktiecapaciteit binnen de planning aangepast aan de in wezen te grote en bovendien wegens het ontbreken van marktonderzoek e.d. onberekenbare vraag. Waar de produktiecapaciteit optimaal is belast, als gevolg van eerdere planning, zijn geforceerde verschuivingen het gevolg, die door hun karakter van gedeeltelijke improvisaties een ongunstig effect op het totale produktie-indexcijfer hebben. Bij deze verschijnselen komt dan bovendien ook nog, dat in Rusland in de jaren vijftig net als in de westerse landen een expansie van de pseudokoopkrachtige vraag is opgetreden, die in wezen een inflatoir karakter had.

De inflatoire ontwikkelingen van de jaren vijftig zijn tot stilstand gekomen, althans grotendeels. Dat wil echter zeggen, dat zowel het verbruik als de investeringen in de afgelopen periode als het ware een zeker voorschot hadden opgenomen op de latere produktie. Het inlopen daarvan behoeft niet per se stilstand te betekenen van de expansie - dat is zelfs niet waarschijnlijk - doch het houdt wel in dat het tempo van de expansie verlangzaamt.

In die periode van consolidatie over de hele linie, die na dit keerjaar 1961 te voor-

[p. 4]

zien valt en die zich - er werden hier slechts enkele globale aanduidingen gegeven - in verschillende facetten al duidelijk begint af te tekenen, worden er voor het bedrijven van economische politiek stalen zenuwen gevergd. Zuiver theoretisch kan het aannemelijk zijn, dat deze of gene inflatoire impuls wordt getolereerd om een overmaat aan deflatie te neutraliseren. De westduitse begroting voor 1962/1963 maakt die indruk. Waar de hoeders der economische politiek in het algemeen ook politici zijn, zullen zij onder druk gezet kunnen worden. Aan de ene kant zijn er de lobbies, die de gecamoufleerde inflatie zullen toejuichen. Aan de andere kant bestaat het nog grotere gevaar van de nationale onlust als gevolg van het ontbreken van de sterke spanningen, die aan grote expansie inherent zijn. In Amerika ziet men al zoiets. Deze onlust door gebrek aan expansie-sensatie draagt in zich de kiem van politieke exaltatie, die psychologisch op het niveau ligt van ‘ledigheid is des duivels oorkussen’. The Economist liet in een correspondence uit Washington al doorschemeren hoezeer ook onder de Democraten het aantal toeneemt diergenen, die er allemaal zo genoeg van hebben, dat ze zeggen: En laat dan die Russen maar komen.

Samenvattend: waarom lijkt 1961 een keerjaar te zijn in de economische ontwikkeling van deze generatie? Het antwoord wordt dan: Omdat de grote hausses voorbij zijn. Produktie en verbruik ontwikkelen zich veel geleidelijker, naarmate de bevolking groeit en technologisch meer kan. Het alternatief werkloosheid of inflatie wordt rustiger onder ogen gezien door de nieuwe generatie, die van de wereldcrisis der jaren dertig geen weet meer heeft. Het bevorderen van de welvaart in de onderontwikkelde landen zal voortaan meer dan voorheen een rem op eigen expansie worden. Naarmate de westerse expansie trager verloopt, loopt het Russische welvaartsniveau op het westerse in. En naarmate dat gebeurt nemen automatisch de oorlogskansen af. Aangezien het nog niet zover is, kan van de economische gezichtshoek uit bezien de komende periode van enkele jaren politiek nog zeer kritiek zijn.

E. Damen