Hollands Weekblad. Jaargang 3

Het geweten als speelgoed: Ivy Compton-Burnett
J.E. Kool-Smit

De psychologische roman heeft het zwaar te verduren de laatste tijd; in Engeland wordt het genre nog met een mengsel van vlijt en tegenzin beoefend, in Frankrijk is de zielsdoorlichting officieel afgeschaft, zonder veel succes totnogtoe; in Nederland schijnen, gezien de klachten, de personages door de ontleding gans leeggepompt te worden.

De psychologie is inderdaad in de literatuur een gevaarlijk hulpmiddel, dat romanfiguren zo doorzichtig kan maken dat ze tot niets vervluchtigen; de analyse heeft dan het intrigerende om zeep gebracht.

Dat neemt niet weg dat de psychologie in handen van goede schrijvers een fascinerend instrument is, vooral als daarvan een paradoxaal gebruik gemaakt wordt. Dat gebeurt bij voorbeeld in de psychologische thriller, waarmee niet bedoeld wordt de whodunit met psychologische inslag, maar de thriller waarbij het wezen van de karakters de inzet vormt, waarbij de spanning niet gewekt wordt door de ontraadseling van een reeks feiten, maar door de ontsluiering van een persoonlijkheid; waar de opwinding uitloopt, niet op een ontknoping, maar op een openbaring, waar men uitkomt niet bij een dader, maar bij een mens.

Henry James was er een meester in de perspectieven op deze wijze steeds te laten verschuiven, te spelen met de ware gedaante van een personage, tot op het laatste moment de muis een kat blijkt te zijn.

Deze traditie wordt voortgezet door Ivy Compton-Burnett; zij gaat evenwel nog een stap verder. Met iedere zin schijnt zij verdere opheldering te verschaffen, met iedere zin wijken haar sujetten verder terug. En als het boek uit is vraagt men zich af welke gestalte de echte was, of het personage nu ge-

[p. 12]

rekend moet worden tot de goeden of tot de kwaden.

De boeken van Compton-Burnett spelen zich af in de familiekring zonder dat ze nu verder op familieromans lijken. In haar gezinnen heerst een strikte hiërarchie, die op diverse terreinen tot uiting komt. De eerste is een pure machtshiërarchie, onvermomd aanwezig in de titel van haar laatste boek: The mighty and their fall. Alle personages hebben een duidelijk besef van hun rang in het geheel, die overigens niet vaststaat. Want Compton-Burnett beschrijft bij voorkeur situaties die een verandering aankondigen, rond sterfbedden, aankomende stiefmoeders, te veranderen testamenten en terugkerende familieleden, waardoor één der personen de verzuchting kan ontsnappen: nog iemand om me in de schaduw te stellen! Onder dit regiem zijn er de machthebbers en de slachtoffers van de macht, die zich allen onderwerpen aan een nauwkeurig vastliggend ceremonieel: eindeloos wordt gediscussieerd over de wijze waarop iemand moet worden aangesproken.

Er is echter nog een andere rangorde. De personen worden ook geklasseerd volgens hun verhouding tot de waarheid, en hier treden de meest spectaculaire verschuivingen op. Het doel van Compton-Burnett is de ontwarring van waarheid en leugen, van schijn en echtheid. Haar probleem is de woekering van de hypocrisie; deze zit aan de waarheid vastgekit en is daarvan bijna niet te scheiden. De grootste hypocrieten hebben hun vlagen van echtheid; momenten waarop onder verantwoordelijkheidsbesef geen machtsbehoefte schuilgaat; de waarheidslievenden bezwijken toch wel ergens voor de leugen. Maar wanneer? Van de lezer wordt een oplettendheid verwacht, die Comton-Burnett de naam bezorgd heeft een moeilijk auteur te zijn; ten onrechte voor wie met een helder boek iets kan beginnen; terecht voor wie zich ieder argument in drie variaties wenst te zien voorgeschoteld.

De hypocrisie neemt bij Compton-Burnett de vorm aan van de klassieke schijnheiligheid, maar ook wel die van de Sartriaanse mauvaise foi, het miskennen van de rol die men speelt. Gouvernantes e.d. lijden aan een opvoedingsgezwel; iedere situatie biedt pedagogische kansen.

De personages vertegenwoordigen allerlei gradaties van hypocrisie, aan het ene uiteinde staan de meester-vervalsers, aan het andere de illusielozen. Hypocrisie en luciditeit staan klaar, tot de tanden gewapend, en steeds bereid elkaar te lijf te gaan. Compton-Burnett's



personages zijn gedisciplineerde vechters; goede bedoelingen, pseudo of echt, vormen een beschermend schild, argwaan is een aanvalswapen.

Bovengenoemde onverkwikkelijke situaties doen dan ook dienst als test; iedere gebeurtenis vormt de aanleiding tot een krachtmeting, waar meestal slechts op punten wordt gewonnen. De kinderen, die bij deze schrijfster illustratiemateriaal leveren voor het begrip enfant terrible staan steeds gereed na afloop de stand te noteren; which of them won?

Elk gesprek is een ronde in het kampioenschap edelmoedigheid en het record ontmaskeren. Het gaat erom een nederlaag in een victorie om te zetten door de tegenstander te overbluffen, te suggereren dat zijn offers geringer zijn geweest of hem het nieuwste masker van het gezicht te slaan. Elke familie telt een aantal formidabele strategen.

Een geliefkoosde sport is de gemeenschappelijke analyse van een gedragsfout; een parodie van het gewetensonderzoek, omdat het in dienst staat van de machtsstrijd. De Franse gewoonte om ideeën als speelgoed te gebruiken mag gevaarlijk zijn; als het geweten als speelgoed fungeert worden de resultaten desastreus. De familieleden storten zich als een verlekkerde troep op een misstap, alle aspecten ervan worden met kennersoog bezien; iemand merkt ap-

[p. 13]

preciërend op: the full result with half the guilt.

De roman is in de loop der eeuwen nogal veranderd; vroeger vormde de karakterbeschrijving een extraatje bij de avonturen, gaandeweg zijn de uiterlijke gebeurtenissen minder belangrijk geworden, verplaatste de handeling zich van de buitenwereld naar de binnenwereld. Een mooie illustratie hiervan vormt het optreden van de knechts. Van oudsher hebben knechts een parodieerfunctie gehad; in de oude tijd imiteerden zij hun meester in kledij en liefdespraktijken; bij Proust wedijveren zij met hun meester in snobisme; in de steile entourage van Compton-Burnett trachten zij hun heer in deugdzaamheid te overtroeven. ‘So I am better in a way than he was (the master)’, constateert één der personeelsleden tevreden.

Compton-Burnett vertegenwoordigt in deze ontwikkeling een eindpunt; gebeurtenissen zijn bij haar alleen maar een repoussoir voor de romanfiguren; de personages worden erdoor in werking gesteld. Zij hanteert een paar standaardattributen: testamenten, ongeopende brieven, zoekgeraakte documenten. Zij neemt niet de moeite steeds een ander milieu te bedenken, zoals ze trouwens ook andere conventies verwaarloost: de personages dwalen voortdurend door het huis (niemand werkt), stellen zich achter de deur op om een dramatische entrée te kunnen maken als de schrijfster hen nodig heeft; deze acht het kennelijk economisch niet verantwoord ze een pretekst aan de hand te doen. De waarschijnlijkheid van de plot wordt opgeofferd aan de waarschijnlijkheid van de karakters en deze weer aan de intensiteit. De handeling bungelt er een beetje bij zoals het huwelijk aan het slot van de stukken van Molière.

Het is wel duidelijk dat Compton-Burnett in romantechnisch opzicht experimenteert met het minimum. Zij onttakelt haar boeken steeds verder. Met het gewone vulsel, beschrijvingen van natuur, omgeving en zelfs gelaatsuitdrukking heeft zij zich eigenlijk nooit opgehouden, maar tegenwoordig ontbreken alle adempauzes, en de dialoog wordt steeds vinniger. Zij legt zichzelf steeds groter beperkingen op; ze werpt zichzelf de handschoen toe, zoals de klassieken de regel van de drie eenheden als een uitdaging beschouwden. Vroeger kwamen in haar boeken nog wel eens personages van buiten voor, die een afzwakkende functie hadden; tegenwoordig speelt alles zich af in het ouderlijk huis waaruit geen ontsnappen mogelijk is. ‘Le lieu unique et clos’ is een bruikbaar intensifiëringsmiddel; ook de existentialisten met hun claustrofobie maken er weer herhaaldelijk gebruik van. Het is trouwens creatief verantwoord dat de schrijfster haar personages als familieleden presenteert; ze zijn duidelijk aan één brein ontsproten, - en vertegenwoordigen bovendien de familieneurosen in reincultuur.

Compton-Burnett bezit zelfkennis als auteur; zij trekt profijt van haar gebreken. Zij bepaalt zich ertoe de sterke kanten van haar talent uit te buiten en die in een bevredigend kader te plaatsen. Zij is een meester in de dialoog, dus onthoudt zij zich van beschrijvingen.

Haar contactpunt met het leven is het gehoor. ‘Ears seldom really deceive’. Het oor is een zintuig van stand; begrijpelijkerwijze past daarbij een zekere plechtigheid van formulering. Zij heeft een voorkeur voor lage, diepe tonen, die correspndeert met haar behoefte aan psychologische diepte; soms merkt zij nogal verrassend op: her depths were not touched here. Haar geest wordt kennelijk niet bevolkt door beelden, maar door stemmen; allemaal varianten op het stemmetje van binnen. Zij gebruikt het gehoor trouwens voor één van haar sterkste schok-effecten, - soms voeren twee romanfiguren een gesprek alsof een derde niet langer aanwezig was, alsof hij zijn gehoor had uitgeschakeld, totdat hij zich plotseling zachtzinnig in de conversatie mengt en men met schrik beseft (als lezer) dat hij daarvan geen woord gemist heeft.

De boeken van Compton-Burnett bestaan voor 95% uit dialoog; het ligt dus voor de hand te vragen waarom zij niet voor het toneel geschreven heeft. Haar romans immers zijn zuiverder toneel dan de meeste stukken; zij heeft geen monologen nodig en geen terzijdes. Voor dit feit zullen wel praktische redenen aan te wijzen zijn; een psychologisch motief lijkt mij dat zij haar dialoog voor het toneel zou moeten verdunnen; deze zou ongewijzigd hetzelfde effect hebben als cabaret waar geen seconde tijd is om te lachen. Zij bereikt in de roman een grotere concentratie dan op het toneel mogelijk zou zijn.

Een ander bezwaar is misschien dat haar dialogen in een bepaald opzicht statisch zijn. Men ziet de intrige niet opmarcheren; gebeurtenissen hebben net plaats gehad of ze werpen hun schaduwen vooruit; het is zonde van de tijd ze te laten gebeuren. Ze vormen slechts de aanleiding tot een discussie.

In dit opzicht zijn haar boeken verwant met een oud genre uit de renaissance: het symposion. Men herinnert zich dat de verhalen

[p. 14]

van Boccacio en Marguerite de Navarre vooral, gevolgd werden door een debat. Voor laatstgenoemde was deze nabetrachting eigenlijk belangrijker dan het verhaal omdat zij daardoor haar vertelsels in een raam kon plaatsen en tegelijkertijd haar passie voor morele discussies uit kon leven. Compton-Burnett doet iets dergelijks: zij plaatste haar gedachtenspinsels in een zinvol verband; bij haar past trouwens beter het beeld van de cirkel dan dat van het raam; haar laatste boeken zijn cyclisch, zij beschrijft een kringloop: a state of things is restored, nadat de wanorde verslagen is: it has been a disordered day. Zij schenkt haar lezers zo de esthetische bevrediging van een fraaie constructie.

Cultuurhistorisch zijn de discussies van Marguerite de Navarre o.a. belangrijk om de graad van psychologische bewustheid die eruit spreekt. In die bewustheid (awareness eerder dan lucidité) heeft Compton-Burnett wel het maximum bereikt dat in onze tijd te halen is, geloof ik. Als er niets gebeurt in haar dialogen komt zulks doordat ieder volledig in beslag genomen wordt door het nagaan van de afmetingen van iemands schuld. Ook hier past weer het beeld van de cirkel; de personen zitten eigenlijk het hele boek door in een kring. Zoals de karakters van Marivaux voortdurend bezig zijn een verliefdheid op te meten, zo gaat het er bij Compton-Burnett om een gemoedstoestand compleet in kaart te brengen.

Als auteur is Compton-Burnett waarschijnlijk het meest belangrijk om haar hantering van de taal. Zij levert een éénmansgevecht tegen de ontwaarding van het vocabulaire. Uiteraard is zij niet de enige die oog heeft voor de slijtage van de woorden, wel is haar remedie enig in zijn soort.

De meeste schrijvers trachten immers dit probleem op te lossen door hun zinnen zo vol mogelijk te stoppen, door ze een maximum aan concrete inhoud te geven; een in Engeland gebruikelijke methode is voorts het smeden van een oproerige down to earth-terminologie. Een mengsel van beide resulteert in de modieuze stijl die b.v. het proza van Angus Wilson zo briljant maakt en tegelijk zo vermoeiend, en dan is hij in dit genre nog één van de grote virtuozen.

Bij Compton-Burnett is de betekenis van de woorden geen gegeven dat vastligt; achter iedere woordinhoud kan een vraagteken gezet worden; het is de kunst al definiërend zo dicht mogelijk bij de ware inhoud te komen. Definiëren is een sport die de Compton-Burnett-personages met hartstocht



beoefenen. Zij pakken de woorden bij hun staart, vatten ze op au pied de la lettre, maken ze elkaar afhandig alsof het ballen waren.

Haar formuleerzucht heeft verschillende aspecten. Het bovenste, meest oppervlakkige, is de gelijkhebberige conversatie van pubers; niet voor niets komen bij Compton-Burnett zoveel opgroeiende kinderen voor die alle taalgebruik corrigeren en de voosheid van de opvoedende opmerkingen constateren.

Wat dieper ligt de behoefte aan omschrijving van een juridisch ingestelde geest, op voet van oorlog met de paradox: lees maar, er staat niet wat er staat. Als het er niet staat is het tijd dat zulks wel gebeurt; wie zijn termen nauwkeurig definieert, heeft ze in zijn macht. De woorden dienen waar te maken wat ze beloven. De titels van Compton-Burnett vertellen precies wat de lezer kan verwachten. Een ambitieuze karakterisering als: her (look) suggested an experience beyond the scope of one life,... her expression varied between grim disillusionment and almost unconscious benevolence, klopt met indruk die het personage achterlaat. Compton-Burnett is één van de auteurs bij wie men beseft dat de taal een precies werkend instrument kan zijn, waarin al een formulering klaar ligt als onze gedachten nog moeizaam met de stof worstelen.

Tenslotte stelt Compton-Burnett zich niet

[p. 15]

tevreden met een puur-juridische omschrijving; het guilty-not guilty is essentiëler dan het proven-not proven. Zij wil de woorden van hun laatste vermommingen ontdoen. Het is de obsessie van de schrijver die de woorden in het gelid wil dringen, die de woorden hun maskers wil afrukken, zoals ze het haar personages deed. De betekenis wil ze van alle bijfactoren ontdoen. I.A. Richards zag in het woord ‘meaning’ vier componenten; afgezien van de mededeling spelen er in het meeste taalgebruik andere elementen mee; de houding van de schrijver tegenover stof en publiek, de bedoeling die hij met zijn schrijven heeft. Compton-Burnett concentreert zich geheel op de feitelijke bewering; zij wijst onverbiddelijk terug naar de grondbetekenis van de woorden. Alle affect jegens de stof wordt omgezet in preciseringsdrang; zij is geharnast tegen self-indulgence; de enige concessie is dat een bijzonder venijnige opmerking soms op dromerige toon wordt gemaakt. Compton-Burnett staat niet tussen de dingen en de taal in. Daardoor krijgen de meest abstracte woorden: waarheid, gevoel, diepte al hun spanning terug, heeft zij geen adjectieven nodig en schrijft zij een stijl waarin het werkwoord domineert. De taal is in actie gekomen.