Hollands Weekblad. Jaargang 3

Tegen het literaire specialisme
J.J.D. Rijk

Eéns is gelukkig de onzalige term ‘close reading’ bedacht om ons de blijvende afstand in te prenten die ons scheidt van de kritische traditie die zich bij die woorden ophoudt. De term is een aanleiding voor grapjes die wellicht niet ingaan tegen de argumenten die P.H. van Huizen (H.W. 132, ‘Twee kritische tradities’) aanvoert, maar wel tegen de mentaliteit en de voorkeur. Het Lezersgilde: iedere alfabeet zou in aanmerking kunnen komen voor het leerlingschap, lezers worden toegelaten, en kippige lezers worden meester. Waarom niet gewoon lezers?

Van Huizen nu maakt met zijn argumenten duidelijk dat het hem, in het zog van Scrutiny, juist wèl gaat om de gewone lezer: om verzet tegen een academische veelweterij die kritiek en oordeelvorming verwarde met aanhalingen, voorbeelden en overbodige geleerdheid. De gewone lezer met zijn gewone, gescherpte aandacht voor het boekmaar hoe komt het dan dat het close reading zoveel geïrriteerde onwelwillendheid oproept?

Niet geheel ten onrechte: door het nieuwe specialisme dat erop gedijt, het specialisme van literatuur = literatuur = literatuur. En wie dan een aanhanger van deze waarheid naar een verdere omschrijving vraagt, verdrinkt in een draaikolk van letterkundige antwoorden en snakt naar adem om gewoon te lezen.

Dat neemt niet weg dat Van Huizen de zaak nuttig scherp stelt, al lijkt het me dat hij evenzeer lijdt aan een al aanvaard standpunt, als de dankbare lezers van Ter Braak, die hij van (onbewuste) navolging beticht. Beiden krijgen last van de zware wapens die ze niet meer nodig hebben.

A rose is a rose is a rose: wie over een roos wil praten moet zijn mond houden, een zelfde roos laten zien en daarnaast de roos van zijn voorkeur leggen. Dat is zo, maar het belet ons niet om toch met letters te schrijven over muziek, ballet, schilderkunst en boeken. Ook de puristen houden zich niet aan deze konsekwentie.

Wanneer men deze tekortkoming van alle omschrijving en kommentaar (behalve die van troonredes en voetbalwedstrijden) toegeeft, is er ook op een ander punt wel te knabbelen aan dit purisme.

Schilderen is iets anders dan kopiëren; geen enkele schilder zal toegeven een afbeelding van koeien in de zon te hebben vervaardigd. Dat is zonlicht op witte en zwarte ondergrond, vlakken en lijnen enz. Dit is gemeengoed geworden, waarmee de kunst zich bevrijd heeft van de tirannie van een kwasi-objektieve werkelijkheid, maar het gemeengoed moet geen dogma worden: koeien in de zon is bepaald iets anders dan hijskranen in de zon. Bij het figuratieve blijft het uitgangspunt van belang.

En het dogma kan zeker niet zonder meer op de roman (aan de rand van de ‘kunst’, volgens Vestdijk) worden toegepast. Misschien mede dank zij Scrutiny weten we dat een roman geen vertoon van wijsheid is, van eruditie of van psychologie: het is meer en anders. Maar een verschil met de non-figuratieve kunsten (waarbij in dit verband ook de muziek, voor zover niet programma-muziek) is, dat woorden nooit losgemaakt kunnen worden van een begrip. Als woordenreeksen geen mededeling bevatten en de woorden alleen als klank gebruikt worden (Ambrosia, wat vloeit mij aan) dan horen ze thuis in de muziek en moeten liefst getoonzet worden om vergissingen te voorkomen. (De duik naar het ongeformuleerde vóórbewustzijn via vaag-gehouden, vluchtige begripsassociaties en klank is te ongedefinieerd om erop te kunnen reageren, en is naar mijn mening dan ook geen kunst meer.)

De woordenreeksen die een roman vormen zijn dus niet los te maken van hun objekten: stoel, ik, mooi, ik vind die stoel mooi. Niet-geïnterpreteerde werkelijkheid is

[p. 10]

niet-waargenomen werkelijkheid. Zelfs de simpelste waarneming is dus een oordeel over die werkelijkheid. Nu kan men de schrijver niet aansprakelijk houden voor opmerkingen van zijn figuren, al kunnen ze belangwekkend genoeg zijn om ze met hem in verband te brengen - en waarom zou dat niet mogen? Maar de roman als geheel, de totale presentatie van gebeuren, opvattingen, karakters enz. verwijst zeker naar wat de roman is als mededeling van de schrijver; verwijst naar zijn werkelijkheid. Naar alles van hem, maar daarin hoeft de lezer niet geinteresseerd te zijn: zijn familieleven b.v. laat ons koud, als hij het er niet over heeft. De stelling dat we een roman als roman moeten beschouwen en niet als traktaat of geleerd divertissement brengt ons in principe dus geen stap verder, al zal het ons leren ons meer te concentreren op het handwerk van de schrijver.

Het is het vermaan om ons alleen met het boek als kunst te bemoeien en niet met de schrijver, noch met zijn mededeling in ruimer verband, dat hier voor de niet door Scrutiny betoverden geldt als de oorzaak van het literaire specialisme. In de roman zit een onderwerp - daarover praten kan men niet als men deze kunstmatige scheiding volhoudt. Wanneer ik als lezer het niet eens ben met de manier van zien van de schrijver, hoeft dat het boek voor mij nog niet minder te maken; maar wanneer ik vind dat zijn presentatie van zijn werkelijkheid op nonsens berust, kan ik het boek niet meer waarderen; een roman is nu eenmaal tevens ‘figuratief’.

En waar ligt nu precies de scheiding tussen meneer A. en zijn boeken? Wanneer we afzien van de populaire misvatting, dat een kunstwerk altijd geboren wordt uit een psychologische behoefte (tekort?) van de kunstenaar en daaruit te verklaren valt, is de relatie toch nog wel zo nauw dat misschien de kunstenaar uit het werk te ‘verklaren’ is - dat kan ons oordeel over het boek beslissend beïnvloeden.

Best mogelijk dat Van Huizen zal zeggen dat close reading ook dit omvat, maar hoe is dan het gebod te verdedigen ons te beperken tot ‘interne’ kritiek, de schrijver te isoleren en geen maatstaven van buiten de romantechniek aan te slepen? Waarom mag een gewone lezer en een kritikus die als zodanig reageert, daar niet verder gaan? Voor de toeschouwer is de wereld van de schilder interessanter dan zijn bedrevenheid in de techniek. Ook een draak kan voor een lezer interessant zijn - als we hebben toegegeven dat het literair een draak is. Mag, om een bekend voorbeeld aan te halen, Koestler niet



wijzen op de politieke onnozelheid van Vercors in Le Silence de la Mer?

Zo is de kritiek in mijn ogen dan ook meer dan waardering van de meer of minder knappe manier van presentatie; voor de lezer is het oordeel van de kritikus interessanter naarmate deze tegenover het boek met zijn eigen (relevante) hebbelijkheden en opvattingen naar voren komt, zonder zich alleen tot specialismen te beperken; voorwaarde bij deze verwaande bezigheid van de kritikus is, dat de lezer van boek + kritiek hem interessant genoeg vindt. Hij oordeelt.

Het geharrewar met de wapens uit een gewonnen gevecht verleidt Van Huizen ertoe Ter Braak te betichten van een cultus der Persoonlijkheid, met hoofdletter. Dat is te weinig en teveel gezegd voor wie ziet dat Ter Braak zijn waardering uitte voor zo verschillende schrijvers als Elsschot en Van Schendel, Thomas Mann en Von Salomon, Roland Holst en Bordewijk.

Maar de erfenis van Ter Braak is in Nederland zò dankbaar aanvaard, dat men er nauwelijks mee gewerkt heeft. De tegenstelling vorm-vent is braaf overgenomen zonder dat de polemische noodzaak nog aanwezig was, en generaliserend. Zelfstandige pogingen in de lijn van Ter Braak zijn ondernomen door Sierksma, die ‘schoonheid’ langs psychologiserende weg trachtte te rechtvaardigen, maar daarmee geen kri-

[p. 11]

teria aangaf, en door Gomperts. Maar diens maatstaf, het gehalte aan onwaarschijnlijke informatie houdt m.i. het gevaar in van een verglijden van oorspronkelijke persoonlijkheid naar jacht op exclusiviteit; dat de ontstaansreden van een kunstwerk een individuele revolutie is, geeft nog niet de bestaansreden voor de lezer weer, ook al ontvangt die eveneens een ‘revolutionaire informatie’, wat niet steeds het gevolg hoeft te zijn.

De mededeling aan de lezer die een gelezen roman is, kan hem overtuigen van het goed recht van een visie, een manier van leven, ook als dat de zijne niet is. De kracht van deze voorstelling van het leven lijkt me een literair kriterium dat in elk geval geen specialisme oproept. Door die kracht zal de lezer zich gewonnen geven aan de schrijver, en behoudt hij al zijn mogelijkheden met àlle gevoelens en argumenten te reageren op alles wat hij leest. Lezen is belangrijk: of men nu meestal iets in een wellicht tijdelijke vorm als de roman leest, is secundair.

Dat Van Huizen mijn stuk over Gijsen aangrijpt om zijn bezwaren te luchten, verklaart mij meer dan zijn stellingen. Ik heb volgens hem teveel gekeken naar het therapeutisch effekt van het schrijverschap. Daar zou (als het waar was) volgens hem tegen aan te voeren zijn, dat dit ‘externe’ kwesties zijn.

Maar het is niet de toestand van meneer prof. Goris die me interesseerde: ik heb zelfs nog afstand genomen van zijn afstand nemen van het schrijverschap, door te zeggen dat G. geen brieven schreef maar boeken en dus niet Goris was maar Gijsen. Het ging me om het leven van Marnix Gijsen in zijn boeken, en de beheersing van dat leven. Ik heb geprobeerd te verklaren hoe Gijsen in zijn boeken hiertoe komt, en welke bezwaren dat voor de lezer meebrengt naast de genietingen. Dat interesseerde me omdat Gijsen een zo duidelijk voorbeeld levert van een schrijver met een apollinische inslag, die hij op de lezer overdraagt; en omdat een dergelijk etiket nu eenmaal onbruikbaar is, heb ik geprobeerd dat te omschrijven. Het is, voor mij althans, onmisbaar voor een begrip van zijn boeken die ik zo bewonder dat ik er soms onder uit moet komen, omdat ik voel dat hij mij iets mededeelt en opdringt (zijn verdienste) dat ik niet ten volle deel, en tevens omdat de stijl waarin hij die mededeling doet de lezer soms buitensluit.

Ofwel: ik was onduidelijk, ofwel: Van Huizen heeft nog andere bezwaren. Maar zoals gezegd, praten met de aanhangers van deze richting sterkt me in de overtuiging dat er een specialisme ontstaat dat ik als gewoon lezer en incidenteel verslaggever van mijn ervaringen met boeken, niet wil beoefenen.