Hollands Weekblad. Jaargang 3

Wat doen we met oude wijn?
H. van den Bergh

Mevrouw Jeanne van Schaïk-Willing heeft onlangs in de Groene gesteld dat de crisis in de hedendaagse toneelpraktijk voor een deel te wijten zou zijn aan het stelsel van de toneelspreiding maar deels ook een gevolg was van het ontbreken van belangrijk eigentijds toneel met een speciale boodschap van en voor deze tijd. Volgens haar waren daarom onze gezelschappen op hun best in staat tot museumvoorstellingen waarvoor zij dan regelmatig oude raspaarden van stal halen. Van dit verschijnsel zijn ons in de afgelopen weken in ieder geval twee voorbeelden getoond die alleen al om hun schrille contrastwerking het vermelden waard zijn. In Rotterdam bracht Ton Lutz een in grote lijnen zeer geslaagde moderne visie op Sofokles' Oidipous op de planken en de Nederlandse Comedie kwam in het afgelopen weekend na wekenlang voorafgaand tromgeroffel in de pers, eindelijk voor de dag met haar visie op Shakespeare's Midzomernachtsdroom. Beide stukken waren nog in het recente verleden in ons land gespeeld. Oidipous in een zwakke, op het barbaarse element de nadruk leggende voorstelling van de Nederlandse Comedie en de Midzomernachtsdroom in een schitterende, stijlvolle opvoering door de Haagse Comedie. De Rotterdammers brachten nu, met Max Croiset in de hoofdrol, een nieuwe vertaling en een moderne interpretatie van de klassieke tragedie die een wezenlijke toneeldaad betekende en een belangrijke tussenweg wees tussen primitief barbaarse opvattingen en een door de romantiek in zwang gebrachte óvergestileerde kijk op de Griekse puurheid en zuivere harmonie.

De Ned. Comedie bracht een onttakeld Midzomernachts-sprookje op de planken, teruggebracht tot een van alle romantiek ontdaan, mal verzinsel dat zich afspeelde in een kale ijzerconstructie die het midden hield tussen brandtrappen aan de achterzijde van een schouwburg en de repetitieruimte van een door geldnood geplaagd circus. Han Bentz van den Berg had een bepaalde stilering en versobering afgekeken van Jean Vilar en die toegepast op het enige stuk dat de betovering van een sfeervol toneelbeeld in ieder geval niet missen kan. Een stuk dat als een visioen zo onaards in een zo irreëel mogelijke atmosfeer gespeeld moet worden, als een licht en fascinerend spel. Wat we te zien kregen was

[p. 12]

een schuin oplopend zwart plankier waarop alles zwaar en reëel leek, ontnuchterd en naakt, de zwakheid van het gegeven, die met de tovermantel van liefdevol toegewijde artisticiteit bedekt moet worden, schaamteloos onthullend. Een fraaie spelprestatie als die van Ko van Dijk in de rol van Spoel de Wever (die overigens altijd een opgelegd succes garandeert) maakte de machteloosheid van de regisseur en de ontelbare dolzinnige fouten in de regie niet goed. Een regisseur die gemeend had dit stuk nu maar eens ferm van alle mogelijke romantische aankleef (de muziek van Mendelssohn o.a.) te moeten ontdoen, had het daardoor tevens ontluisterd en lekgeprikt zodat de ijle sprookjesballon als een onaanzienlijk leeggelopen velletje in de modder werd getrapt. Hij toonde overigens niet alleen zijn fundamentele onvermogen tot een artistieke daad - o.a. door zijn kritiekloze verknochtheid aan de luimen van Nicolaas Wijnberg - maar leverde deze avond ook weer eens een verregaand onbeholpen spelprestatie als een ijdeldraaiende, hevig slissende en stijf rondstappende Oberon.

Ton Lutz had als regisseur niet gezocht naar een archaïserende vorm met zuilen, kothurnen of maskers. Op dit punt was zijn opvatting - gerealiseerd in de strakke maar zeer imposante decors van Friso Wiegersmazeer te loven. Maar dat hij de modernisering zover heeft gedreven dat hij het hele koor wegliet en daarmee tegen de gegevens van de tekst zelf inging met name in het eerste bedrijf waar de op de trappen zittende menigte voortdurend ter sprake komt, ging wel wat ver. In de behandeling van de koorteksten school trouwens - weer eens - de grootste zwakheid van de voorstelling. Albert Vogel moest op zalvende toon en met natte medeklinkers optornen tegen dreunend tromgeroffel vanuit de coulissen, waardoor van de toch al problematische inhoud het leeuwendeel nog verloren ging. Enny Mols-de Leeuwe was een voorbeeld van onverantwoordelijke mis-casting in de rol van Iokaste. Zij had daarvoor alles tegen: haar moderne speelstijl, haar gladde techniek haar intens-burgerlijke voorkomen en te kleine gestalte. Maar iedere bedenking laat men varen als men terugdenkt aan de in ieder opzicht schitterende prestatie die Max Croiset als Oidipous heeft geleverd. Dat was toneelspelen van een bezieldheid en intelligentie die men zelden ziet samengaan. Door zijn vertolking bracht hij de bijna onmogelijke synthese tot stand tussen al de verschillende interpretatieniveaus die van dit onuitputtelijk rijke meesterwerk mogelijk zijn: Hij toonde de onderworpenheid aan



het Griekse noodlot en demonstreerde zo de metafysische thesis, op zijn eenvoudigst uitgedrukt door ‘de mens wikt, God beschikt’. Hij pleitte voor de z.g. schuldeloze schuld van Oidipous als antwoord op de filosofische vraag naar de schuld van Oidipous in ethische zin. Hij gaf ook een psychologische interpretatie door aan te geven dat men het noodlot ook kon zien als een kracht binnen in het karakter van Oidipous zelf. Juist omdat Oidipous was wie hij was, wantrouwig, driftig, te veel overtuigd van zijn eigen kunnen, kon hij niet anders handelen dan hij deed en juist daarom is hij schuldig. Ja, zelfs bleek hij in staat zijn rol toegankelijk te maken voor de dieptepsychologie, Freudiaanse interpretatie. Zijn Oidipous wist al dat hij de afschuwelijke zonde aan zijn Vader en Moeder begaan heimelijk begeerd had. Maar bovenal speelde hij deze Oidipous als het mystieke drama van de mens die op zoek is naar zichzelf, naar de waarheid over zichzelf en die tenslotte aan de aanblik van die laatste waarheid door zelfverblinding poogt te ontkomen, omdat die alleen in blindheid, - mythisch symbool voor dieper in-zicht - te dragen valt.

De voornamelijk nuchtere en op onmiddellijk begrip aansturende vertaling van Evert Straat voldeed op het toneel uitstekend. Zij vermeed iedere vorm van opdringerige dichterlijkheid maar verviel een enkele maal in het andere uiterste van al te dagelijkse, platvloerse omgangstaal. Het is zeker winst wanneer de vanouds bekende getwijnde strikken het veld moeten ruimen voor gewone gevlochten stroppen, maar ik hoor toch liever de Engelman-vertaling met ‘verderf kome over U’, dan de Straatvertaling met het gemoedelijke maar weinig bevlogen ‘Loop naar de bliksem’.

Een gave voorstelling die voor ieder een verrijking van zijn theaterervaring kan betekenen. Een ditmaal zinvolle nieuwe zak voor oude koppige wijn.