Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 4]

Dood
H. Brandt Corstius

Voor de zoveelste maal stoppen we weer eens een goedgesorteerde verzameling kinderen in een bos teneinde een sociaal verschijnsel puur te vertonen. Dit keer graag een bos zonder dieren, die het goede voorbeeld zouden kunnen geven. Het voorbeeld van wat? Het ophouden met eten, rondlopen, liefhebben en lawaai maken. Doodgaan dus, maar dat begrip kennen de kinderen nog niet. Wel viel er een boom op het hoofd van Jaapje en toen hij een hele tijd niet bewogen had werd hij door de rest afgeschreven voor de spelletjes, en ook raakte Wim laatst weg bij het zwemmen, maar men ziet daar nog geen algemeen verschijnsel in. Alleen een zeer filosofisch aangelegd kind (juist: die ene, die niet gezellig meedraaft, maar uren op zijn buik blijft liggen) kan bedenken dat er voortdurend vallende bomen en diepe waters zijn en dat dus misschien iedereen wel vroeger of later zal ophouden te leven.

Het duurt vele jaren voor men merkt dat iemand, die evenveel winters heeft meegemaakt als er vingers en tenen aan twee mensen zitten, vermoeid raakt en ook zonder boom of water het loodje legt. Zou dat mij ook overkomen? wordt een populaire vraag. Een vraag die zo onophoudelijk met ja beantwoord moet worden dat het na enkele generaties duidelijk is dat doodgaan (dat woord is inmiddels verzonnen) iets onvermijdelijks is. Wat er nu gebeurt weet ik niet. Paniek? Hilariteit? Zelfmoord? A.O.W.? In ieder geval weet ik wel waar het in de geschiedenis van de mensheid, waarvan deze kinderen in het bos natuurlijk het symbool zijn, toe geleid heeft.

De mens onderscheidt zich van de andere dieren door het unieke vermogen zich voor de gek te houden. Schapen schijnen ontzettend dom te zijn, maar er is toch nog nooit een schaap geweest dat het presteerde om een soortgenoot aan te blaten dat hij na ingeblikt, gekocht en geconsumeerd te zijn, nog in de een of andere vorm zou voortleven. Het is alleen de mens die uit het niets klankcombinaties als ‘ziel’, ‘hel’ en ‘spiritistische séance’ wist te scheppen. De gedachte aan een hiernamaals, in welke vorm dan ook, is een onafscheidelijke compagnon van de homo ‘sapiens’. Niet voor niets kennen wij onze verre voorouders alleen door hun begraafmethoden en onderscheiden we hele culturen naar hunnebedden of pyramiden. Godsdienst was het antwoord op de onaangename regel dat iedereen zijn dood moet vinden. En zoals dat met elke menselijke nieuwigheid gaat: er waren al gauw slimmerds die er brood in zagen. En nu, na zestien miljoen jaren is de mensheid verdeeld in grote godsdienstbrokken, die ieder het absolute gelijk bezitten en die allemaal aan hun schapen beloven dat doodgaan maar schijn is. Voor die troost onderhouden we een leger van ongeveer dertien miljoen mensen die een vinger in de goddelijke pap hebben, en van paus tot koster de dood in hun levensonderhoud laten voorzien. Een volkomen succes werd de opzet toch nooit. Er bleven altijd mensen die er niet in geloofden; die het wel vervelend vonden om dood te gaan, maar die toch weigerden om uit het feit dat ze het vervelend vonden de conclusie te trekken dat ze niet echt doodgingen. Voor zo'n opvatting bestaat bij de anderen geen verdraagzaamheid: de ongelovigen worden tot handlangers van de duivel verklaard (terwijl de duivel toch in het hiernamaals gelooft) en vinden hun dood vaak eerder dan het door de natuur bedoeld was. Toch lijkt het of er na zestien miljoen jaren een kentering komt. Hoe het allemaal precies is gekomen is nog niet na te gaan, maar dat er na al die tijd nog nooit één enkel bewijs voor de pretenties van de priesters was gevonden, gaf te denken. Ook de heren Voltaire, Darwin en Marx droegen er veel toe bij het geloof in een hiernamaals te ondergraven. En het merkwaardige was dat de mens daar helemaal niet ongelukkig door werd. Want wat oorspronkelijk als goedbedoelde troost was opgezet was inmiddels geperverteerd tot een ingewikkeld systeem van rozenkransen of fakirbedden, waarin zo voortdurend over de goede tijd ná de dood

[p. 5]

werd gesproken dat de mensen geen gelegenheid hadden aan een goede tijd vóór de dood te denken.

Het is nog niet zo ver, maar de dag komt dat we allemaal weten eens blijvend uit het telefoonboek geschrapt te worden, maar er verder geen smoesjes over maken. Dan hebben we dus het niveau van de schapen bereikt, nee: een hoger niveau, want we kunnen wel smoesjes maken, maar we doen het niet. De enige strijd tegen de dood ligt op het terrein van de medische wetenschap en hoewel het ons nog weinig waarschijnlijk voorkomt, het is niet uitgesloten dat die wetenschap ons eens het levenselixir zal geven. Tot die tijd leven we met de dood als met andere onaangename zaken. Denk er niet teveel aan, besteed geen geld aan pyramiden of missen, wek geen illusies.

Het bovenstaande is oud nieuws, zoals gezegd zestien miljoen jaar oud nieuws. Maar zoals de kinderen in het bos slechts een analogon vormden voor de mensheid, zo is het worstelen van die mensheid met het probleem van de persoonlijke dood een analogon voor zijn confrontatie met de collectieve dood.

Alweer een eeuw geleden werd de tweede wet van de Thermodynamica ontdekt: je kan wel met de hete en de koude kraan een lauw bad maken, maar het lukt niemand om uit een lauw bad koud en warm water te fabriceren. Enig redeneren leidt dan tot de conclusie dat het heelal, inclusief Nederland, de lauwheidsdood tegemoet gaat. Dit verontrustte niemand. Het was eerder iets geks om over te giechelen, zoals toen Jaapje maar niet wou antwoorden. Ook berekeningen hoeland de zon nog kon stralen, belandden in de lachkolommen. Dit theoretische collectieve sterven lag zo ver weg dat niemand er zich zorgen over maakte.

Zestien jaar gelegen werd de eerste, uiterst primitieve, atoombom gebruikt. En wat in 1945 al voorzien kon worden, is nu langzamerhand tot het bewustzijn van iedereen doorgedrongen: een collectieve dood is mogelijk. En men hoeft geen pessimist te zijn om te zeggen: waarschijnlijk. Want zelfs iemand vol vertrouwen in het gezond verstand en de goede wil van Russen en Amerikanen zal niet kunnen ontkennen dat als alle landen hun nucleaire wapens bezitten, waarbij de 50-megatonners de kleintjes zijn, de zaak eens, na hoeveel tijd ook,

De tekeningenserie, ‘veldslag’, in dit nummer is van Peter Vos

verkeerd moet aflopen. De collectieve dood is, met de gegevens van nu, een onvermijdelijkheid, al hoeft dat nog niet te betekenen: voor onze generatie.

De mens zou zichzelf niet zijn als hij zich ook in deze ontwikkeling niet voor de gek hield. En de grootste voor de gekhouders zijn voor mij nog niet eens de mensen die op een Londens plein gaan zitten omdat ze die collectieve dood niet willen (kinderen in het bos: ‘Wim, Wim! Kom weer naar boven!’. Denk ook aan soortgelijke protestdemonstraties op het grote plein voor de kathedraal van Lourdes). Veel erger zijn de ‘'t is niet zo erg’ers, ‘na twee weken in de kelder komt u springlevend weer naar boven’ers en ‘onze kracht is groter dan de hunne, dus maakt u niet ongerust’ers. Een heel systeem van voor de gekhouderij is in een paar jaar in elkaar gezet. Doordat we nog maar aan het begin van het atoomtijdperk staan hebben de profeten voorlopig nog de mond vol technische argumenten (‘in een straal van 30 mijl.... alleen maar de belangrijkste kernen.... slechts 70 procent...’) net zoals elke godsdienst in zijn grijze verleden voorbeelden kent van mensen voor wie de regel van het onvermijdelijke sterven een uitzondering maakte. Maar Lazarus ging toch weer dood, en er is geen enkele reden om aan te nemen dat de bomcapaciteit blijft wat hij is (ik weet net zo min als iemand anders hoe groot die nu is, maar wil best aannemen dat het nog net niet genoeg voor onze planeet is). Ondertussen zijn we dan al gewend aan het idee van ‘survival’ en hebben de fallout-shelters de plaats van de kerken, de B.B.-ers de positie van de priesters ingenomen. Zoals de kerkgewaden van nu een rudiment zijn van de mode uit de tijd van het ontstaan van de kerk, zo zal de blauwe overall de dracht van onze nieuwe religie worden, de falloutreligie met het onfeilbare middel tegen de collectieve dood. Natuurlijk zullen er heel

[p. 6]

wat anderen in de hel belanden (altijd in percentages opgeven, dan kom je nooit boven de honderd), maar U, mijnheer, hebt een goede kans om te overleven als U tenminste uw sloopje witte bonen heeft ingeslagen en op goede voet blijft met het blokhoofd. Alle domheidsverschijnselen die de godsdiensten ons demonstreren komen terug. Ontkennen van simpele feiten: het gevaar van de bom zit niet alleen in de radioactiviteit, waartegen men pretendeert een bescherming te kunnen bieden, maar in de schokgolven, de vuurzeeën die alle zuurstof opzuigen.

De vier treurige mensensoorten die de godsdienst naar boven woelt, zijn ook nu alweer duidelijk zichtbaar:

1. De gewone profiteurs, die er zelf wel in geloven, maar er graag aan verdienen. Voorbeeld: de vorige directeur van de Amerikaanse B.B., Mr. Hoegh, is nu vice-president van de Living Shelters Division van de Wonder Building Corporation in Chicago, die geprefabriceerde metalen shelters verkoopt (bij alle technische gegevens ontbreekt helaas het smeltpunt).

2. De cynische profiteurs, die er zelf niet in geloven, maar het geloof aanwakkeren terwille van hun eigen plannen. Dat zijn de policymakers die inzien dat een shelterrage de geloofwaardigheid van de bedreiging voor de tegenstander vergroot. Schuilkelders zijn een onderdeel van de bewapening en een gevaarlijk onderdeel omdat ze de impuls voor een preventieve oorlog vergroten.

3. De geleerden die blind zijn op religieus terrein. Kepler was een wetenschappelijk genie maar ontoerekeningsvatbaar op mystiek gebied. Teller is een groot fysicus maar even ontoerekeningsvatbaar als hij over Civil Defense begint. Het laatste nieuws is nu een serieus plan voor schuilkelders langs de grote wegen (vergelijk kruisbeelden langs Limburgse wegen).

4. De moralisten die op grond van hun gelijk de principes waarop hun godsdienst is opgebouwd verwringen tot het tegendeel: ‘Catholic sons may justly kill their fathers, preserving the conduct of blameless defense, if they compel their children to abandon the faith’ (Pater Stephen Fagundez, S.J. 1640). ‘If you are secure in your shelter and others try to break in they may be repelled with whatever means will effectively deter their assault’ (Pater L.C. McHugh, S.J. 1961).

Elke godsdienst heeft het druk met de jeugd: dat is de groep die het best te beïnvloeden is. Dus B.B.-lessen op school, luchtalarm en op de gevoeligste leeftijd de kelder in. Wennen aan het idee. Een nationale obsessie wordt omgesmeed tot een nationale processie waarin de Geigerteller, de God van de survival, wordt rondgedragen. Er blijven mensen die daar niet in geloven. Voor hun opvatting bestaat bij de anderen geen verdraagzaamheid: de ongelovigen worden tot handlangers van de Russen verklaard (terwijl die zelf ook in shelters geloven) en het wachten is nog slechts op de radioactieve autodafé.

Is er dan helemaal geen hoop meer? Dezelfde lijkt me (niet even groot maar even onberekenbaar) als die op een medicijn tegen de persoonlijke dood. Misschien wordt dat gevonden, misschien niet. Misschien komt er een ontwapeningsschema, misschien niet. De beste oplossing is de meest ondramatische: leven met de bom, zoals we leven met de dood. Denk er niet te veel aan, besteed geen geld aan falloutshelters of missen, wek geen illusies.

Het spijt me dat dit stuk niet erg optimistisch is. Voor vrolijker lectuur raad ik U het nieuwste B.B.-tractaatje aan: ‘Wat doen we met onze kamerplanten?’