Herhaling van Weimar?
A. Spoor

Is de Bondsrepubliek toch een tweede Weimarrepubliek? Dat is de vraag die is opgeborreld uit het zeven weken diepe coalitiemoeras, waarin natuurlijk toch weer de taaie Konrad Adenauer als eerste vaste grond onder de voeten wist te krijgen. Nu, de Westduitse coalitiecrisis mag een onfrisse vertoning geweest zijn, een vergelijking met de toestanden van Weimar valt toch wel sterk ten gunste van de Wirtschaftswunderstaat uit. Slechts op één punt gaat volgens mij de vergelijking in een ongunstig aspect op.

Laat ik de rekening eens opmaken. De republiek van Weimar viel, omdat vier houtwurmen haar poten doorknaagden. In de eerste plaats de dictaatvrede van Versailles en de daarop volgende, vooral Franse onverzoenlijkheid. Hierdoor werden de Duitsers niet alleen in de hoek gedrukt, maar werd ook de met Versailles in verband gebrachte republiek gediskrediteerd. Dat Duitsland ook de hele schuld aan de oorlog kreeg legde daar nog een schepje boven op.

Op dit punt staat de Bondsrepubliek sterker in haar schoenen. Ten eerste is het wel zeker (alleen de Soldatenzeitung, de oud-S.S.-ers en prof. Taylor uit Oxford twijfelen hieraan) dat de schuld aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in de schoenen van Hitler-Duitsland te vinden is, zodat hierover niet meer hoeft te worden gestreden. Belangrijker nog is dat men van de overwinnaars dollars in plaats van slaag gekregen heeft, zodat de Bondsrepubliek niet met drukkende vredesbepalingen, maar met Sekt en Hummer geassocieerd wordt.

De tweede houtwurm die het op de stabiliteit van Weimar had voorzien was het bestaan van linkse en rechtse extremistische groepen, die in samenwerking kans zagen de partijen in het midden uit te schakelen. De activiteiten van de nazi's in de twintiger jaren zijn overbekend. Vergeten wordt vaak dat de communisten tot 1933 met de nazi's samenspanden om de democratische republiek de strop om te leggen, niet bemerkend dat hun eigen hals aan de verkeerde kant van het touw kwam te zitten.

Ook op dit punt kan de Bondsrepubliek zich op de borst slaan. Drie stabiele partijen beheersen het politieke toneel. Van extremisme is geen sprake; de communistische partij is verboden en haar halve mantelorganisatie, de Duitse Vredesunie, krijgt geen voet aan de grond; de uiterst rechtse partijen zijn bij de verkiezingen van 17 september j.l. uit de Bondsdag gestemd. De drie partijen in het parlement, C.D.U., S.P.D. en F.D.P., staan op betrekkelijk goede voet met elkaar en zijn het erover eens dat de plaats in de wereld van de Bondsrepubliek in het Westen te vinden is.

Weinig woorden zijn nodig om te herinneren aan de derde ziekte, waaraan de republiek waarin Tucholsky schreef en Nelson zong leed: de economische ellende. Werkloosheid en chaos zijn nog de woorden, waarmee de oudere Duitsers de naam Weimar associëren, enkele erudieten, die meteen

aan Goethe denken, daargelaten. Dat de Bondsrepubliek op dit punt andere associates wekt heb ik boven al aangeduid.

Golo Mann schrijft in zijn onovertroffen boek Deutsche Geschichte des 19 und 20 Jahrhundert dat Weimar toch nog niet in het nationaal-socialisme was ondergegaan als slechts deze drie wurmen aan haar geknaagd hadden. Een vierde gaf de bruine brallers tenslotte de troef in handen, nl. het wantrouwen in de democratie, een wantrouwen dat niet alleen uiterst links en rechts koesterden, maar dat in alle lagen van de bevolking wortel had geschoten. Schuld hieraan was het feit, dat de half lamgelegde sociaaldemocraten geen kans zagen van de Weimarrepubliek meer te maken dan een verminkt, zwak keizerrijk zonder keizer, aldus Golo Mann, en dat was weinig overtuigend voor de bevolking, die tegenover de republikeinse staatsvorm toch al antipathiek stond. Weldra verachtte men de republiek en haalde men zijn schouders op over de democratie.

Dit laatste, ongeanimeerde gebaar heeft nu ook Konrad Adenauer weten op te wekken met zijn daden van de afgelopen maanden. Ik zal me niet te buiten gaan aan het citeren van kernachtige uitspraken van de eeuwige taxichauffeurs en kelners, maar ook zonder deze illustraties kan iedereen ervan overtuigd zijn dat de Bondsrepublikeinen zichtbaar ontstemd zijn over de vertoning, die zich op de Bonner Schaubühne heeft afgespeeld. ‘Democratie’ zo zegt men, allemaal onzin. Der Alte lapt haar aan zijn laars



en de anderen niet minder. Tenslotte willen ze allemaal op het zijden kussen’.

Dit gebrek aan geloof in wat velen hoogdravend ‘de Westelijke politieke geloofsbelijdenis’ noemen treft men in alle lagen van de bevolking aan. Het is veroorzaakt door het optreden van de christen-democraten Adenauer, Strauss, Erhard en de liberalen Mende en Weyer. Voor het enige tegenwicht zorgde von Brentano, die zich onthutst van de coalitiekoehandel afwendde en aftrad als minister van buitenlandse zaken.

De reden van de algemene afkeer was niet de lange duur van de coalitiebesprekingen. Tenslotte zijn zeven weken niets vergeleken bij de records in de buurstaat Nederland. Neen, de kern van de zaak was dat steeds duidelijker werd dat Adenauer alles wilde geven om nog twee jaar kanselier te kunnen zijn. Daarvoor liet hij zich door de liberalen, die een kanselierschap-Adenauer alleen wilden slikken als daar foliovellen concessies tegenover stonden, een coalitieverdrag afpersen, dat in strijd is met de grondwet zowel als met Adenauers eigen denkbeelden.

Op het terrein der buitenlandse politiek onderschrijft het verdrag nl. de these van Bondsdagpresident Gerstenmaier, die een herenigd ‘neutraal’ Duitsland niet uitsluit. Een stelling, waarover Adenauer eind juni nog een en al verontwaardiging was. In strijd met de grondwet is het verdrag omdat het de handelingsvrijheid der afgevaardigden in het parlement beperkt. Volgens de grondwet mogen de parlementariërs alleen

bij hun geweten te rade gaan als zij hun stem geven of weigeren aan een wetsontwerp. In het coalitieverdrag wordt het de afgevaardigden verboden met de oppositie samen een meerderheid te vormen. Waar vroeger geweten stond, staat nu coalitietrouw. Op de, volgens de grondwet, zelfstandig de regeringspolitiek bepalende kanselier zal voortaan de coalitiecommissie met argusogen toezien of het befaamde verdrag door hem niet geschonden wordt.

Dat alles heeft Adenauer geslikt om weer kanselier te worden en degenen die tegen hem intrigeerden zoals Strauss, Erhard en Mende de loef af te steken. Wel sprak hij twee weken geleden over het coalitieverdrag de veel geciteerde woorden: ‘Das ischt kein jutes Papier, das ischt ne FDP-Papier’, maar deze volzin slikte hij ijlings weer in, toen de hele zaak daarop dreigde te stranden. Tenslotte ontzag Adenauer zich niet zijn trouwe Brentano te laten vallen, Erhard met een ontwikkelingshulpministerie op te knappen en een te vormen informatieministerie aan te bieden aan een liberale afgevaardigde, die eens plaatsvervangend gouwleider van de Hitler Jugend in Bohemen was. Dat dit werkelijkheid werd hebben de coalitiegoden de Bondsrepuliek echter bespaard.

Rudolf Walter Leonhardt typeert Adenauer in zijn pittige boek X-mal Deutschland met vier eigenschappen: het anti-communisme van de rooms-katholieke Rijnlander, de weerzin van de patriarch sterke mannen naast of boven zich te dulden, gebrek aan begrip voor alles wat Brits is en tenslotte verachting voor de ‘andere partij’. Daar deze andere partij vaak in de gedaante van een mens optreedt heeft men de oude kanselier in Bonn de bijnaam ‘mensenverachter’ gegeven. Het ziet er naar uit dat deze bijnaam houdbaarder zal zijn dan de overal opgang makende temerige uitlatingen van Hausenstein, na 1949 Westduits ambassadeur in Parijs, die in zijn memoires Adenauer beschrijft als een van christelijk-humanisme doordrenkte mensenvriend. In de coalitiestrijd in elk geval heeft Adenauer zeker zijn bijnaam meer eer aangedaan.

Het nieuwe Westduitse kabinet en de nieuwe, tegelijkertijd oude bondskanselier geven weinig reden tot juichen. Dat de nieuwe regering, de zwakste sinds 1949, geleid door een man, die de legislatuurperiode maar voor de helft zal uitdienen, ook nog bij haar ontstaan een gure wind verwekte die een deel van het wankele vertrouwen in de democratie heeft weggeblazen is het meest te betreuren. En op dit laatste punt begint de Bondsrepubliek dan toch nog te lijken op haar voorganger uit Goethes Weimar.