Hollands Weekblad. Jaargang 3

Frans réveil in het elfde uur
B.J. Fris

De franse staatscrisis gaat nu de ontknoping tegemoet. Het lijkt een gecompliceerde schaakstelling, met over-ontwikkelde posities, ver vooruit gedachte zetten en tal van onberekenbare factoren. Straks wanneer de grote afruil komt, zullen veel van die factoren pas hun werkelijke gewicht doen kennen. Zelfs de meest terughoudende criticus zal er de regering een verwijt van maken dat zij haar beleid laat uitlopen op deze verificaties van de uiterste seconde. Men bedrijft geen politiek als een strategisch spel, dat opnieuw kan worden begonnen als de uitslag bekend is: men behoort problemen te isoleren en ze in passende volgorde op te lossen. In ieder geval kan de ontknoping niet meer vermeden worden. De overeenkomst met de algerijnse verzetsbeweging moet worden gesloten; de regering moet het erop wagen of zij deze overeenkomst zal overleven. Naarmate het uur vordert ontvallen haar de dubbelzinnigheden waarin de werkelijke alternatieven van het algerijnse probleem werden omhuld. Op dit moment wordt nog de fictie vastgehouden van een volksraadpleging in Algerije - maar wat kan die betekenen in een land waar een driehoeksoorlog woedt van F.L.N. contra Armée contra O.A.S. contra F.L.N. - en straks wordt in alle ernst onderhandeld over een speciaal statuut voor de algerijnen de souche européenne; maar het is ondenkbaar dat, gegeven de graad van vijandschap tussen de twee bevolkingsgroepen, de europeanen welke status dan ook zouden kunnen of zelfs maar willen hebben in een nationalistische moslimstaat. Het einde van de oorlog betekent de repatriëring van vrijwel het totale europese bevolkingsbestanddeel (repatriëring in de eufemistische zin waarin nederlandse regeringen de migratie van indische nederlanders pleegden aan te duiden); als de voorstanders van een frans Algerije ooit het ontzag hebben verdiend waarmee zij door de regering in Parijs werden behandeld, dan zullen zij binnen korte tijd hun beslissende coup moeten ondernemen. Twee wegen staan hun daarbij open. De oorspronkelijke gedachte van de algierse lobby was, in Parijs een regering in het zadel te helpen die de oorlog zou voortzetten tot de uiteindelijke onderwerping van de F.L.N. Zoals de zaken nu staan betekent dit de vorming van een minderheidsregering die met geweld naar de macht zal moeten grijpen en zich met dictatoriale middelen zal moeten handhaven, om een politiek te voeren die de totale wereldopinie tegen zich heeft. Wat de extremisten daarvan in de eerste plaats zou moeten weerhouden is het feit dat zij niet over de figuren beschikken om zo'n regering te bemannen - ook al staat de eigengereidheid van franse generaals klaarblijkelijk voor niets.

Veel overzichtelijker en veel meer binnen de mogelijkheden ligt een actie van de europese bevolking, om althans een deel van het grondgebied te behouden, en een afzonderlijke, europees-algerijnse staat uit te roepen. Een toestand van oorlog tussen een moslims en een europees Algerije zou de franse natie voor een zwaar gewetensconflict plaatsen; de positie van De Gaulle zou onhoudbaar worden en - zeker

[p. 5]

met enige bijstand van de O.A.S.-cellen in het moederland - een nationale regering zou kunnen worden gevormd van het voldongen feit. Sympatiserenden, solidariserenden en accomoderenden vindt men in all partijen, van uiterst rechts tot in het hart van de S.F.I.O. Het hoeft geen betoog dat deze tweede versie, zowel voor de binnenlandse als voor de internationale politiek, niet minder catastrofaal zou zijn dan de eerste.

Politieke prognoses bevatten altijd een grote dosis onzekerheid, speciaal in Frankrijk, en in het bijzonder bij de franse rechtervleugel, waarvan de politieke onmacht en de afwezigheid van politiek leiderschap (in tegenstelling tot literaire prominentie) traditioneel is. De algierse lobby is dan ook in wezen geen revolutionair complot, maar een pressie-groep, die alleen door de desintegratie van de franse staat een subversief karakter heeft gekregen; zij heeft een uitnemende kennis van revolutionaire tactiek ontwikkeld, maar haar politiek programma is zowel rudimentair als kinderachtig. Nemen wij nog in aanmerking het échec van de april-putsch (dat wil zeggen: zowel het falen van de generaals als de grote kansen op succes die daarbij aan de dag zijn getreden), brengt men verder in rekening dat sindsdien het zelfvertrouwen van de extremisten wel enige schokken heeft opgelopen maar hun activiteit daardoor niet zichtbaar is verminderd, dan blijft er geen andere conclusie dan dat wij het niet weten. Trouwens, niet ònze calculaties zijn in dit verband van belang, maar de calculaties, of de misrekeningen eventueel, van de samenzweerders zelf. Voor het ogenblik is het voldoende vast te stellen dat nog altijd de algerijnse situatie kan uitlopen op een catastrofe van niet te voorspellen omvang.

Onder deze omstandigheden heeft oud-premier Mendès-France zijn oproep gelanceerd voor een nationaal réveil. Hij baseert zich op de overweging dat het regiem van De Gaulle heeft afgedaan en dat er een nieuwe regering moet worden gevormd, met als drieledig doel: het afwenden van de catastrofe, de beëindiging van de algerijnse oorlog en het funderen van een nieuw democratisch bestel. Hij gaat er terecht van uit dat de klassieke partijen voorgoed zijn gediscrediteerd, en zoekt daarom een grondslag in de nog vitaal gebleven organisatiekernen zoals de vakbonden en beroepsorganisaties, ideële en religieuze groepen, de coöperaties, de jeugdbeweging en dergelijke. Zijn belangrijkste punt is, dat een nationale aaneensluiting de extremisten afdoende zou demoraliseren. Zijn zwakste punt: de reële mogelijkheden om de natie niet alleen tegen de O.A.S., maar tevens tegen De Gaulle te mobiliseren. De beslissingsmacht weer in eigen handen nemen, over alle gevestigde autoriteit en alle gevestigde schisma's heen - dat vereist een krachtige injectie van zelfvertrouwen. Wie is Mendès-France?

In een wereld van mythen en illusies, de discipline van het intellectueel geweten. Politiek als vak, met de dwingende conclusies van een begaafd intellect. Maar kan men regeren zonder appèl aan de diepere bewustzijnslagen van de massa? Zijn breuk met De Gaulle, nog in het pathos van de nationale bevrijding: meer dan een zakelijk verschil - een oordeel dat definitief zal blijken. De criticus op de achterbank, ontzien, maar buiten spel, al die jaren van chaos en paniek, tot aan het twintigste kabinet. En eindelijk een mandaat, waartoe? Om de Republiek te verlossen van haar hypotheken. De oorlog in Indo-China, het dilemma van de Europese Defensiegemeenschap met harde hand geliquideerd. Een demonstratie van mogelijkheden; maar de gedesintegreerde natie laat zich niet imponeren. Als hij zijn werkelijke programma aanvat verbrokkelt zijn machtspositie onder sijn eigen gewicht. Terug naar de achterbank, en als De Gaulle terugkeert, diens eerste criticus. Een kleine aanhang: intellectuelen van de na-oorlogse generatie. De man heeft te vaak gelijk gehad: het wordt hem niet licht vergeven.

Hij heeft, op grond van deze ervaringen, zijn persoonlijke werfkracht in elk geval niet overschat. Voor zijn nationaal réveil heeft hij aanvankelijk de steun gezocht van andere politieke prominenten; in de eerste plaats bij de man die zijn fatum is, de leider van de socialisten Guy Mollet. Het doel van dit contact was duidelijk tweeledig. De adhesiebetuiging had niet alleen de werfkracht van zijn oproep versterkt - en dit succes had mogelijk verdere adhesie uitgelokt -; tegelijkertijd zou ook een psychologische rem zijn opgeheven. Want de S.F.I.O. is - afgezien van de communisten - de enige partij die nog op een sterke discipline kan bogen, hoeveel sleur daarin ook verdisconteerd mag zijn. De instemming van de leiding zou een vrijbrief zijn geweest om aan een heroriëntering mee te werken. Maar zover is het niet gekomen. Mollet zei ja noch nee, en lanceerde onderwijl een eigen denkbeeld: de vorming van een kartel van democratische partijen. Zo wordt er dus nu gewerkt aan twee concurrerende réveils. Terwijl Mendès-France het land rondtrekt om, nu uitsluitend op eigen gezag, een democratisch front tot stand te brengen buiten

[p. 6]

de bestaande politieke formaties om, tracht Mollet de democratie te redden door juist deze formaties in een nieuw verband te brengen. En wie is Mollet?

Het romantische strijderschap met de onvermijdelijke ideologische bovenbouw. De proletarische leuzen, en de dierbare broederschap. Koel organisator, binnen het vertrouwde kader van gelijkgezinden. Maar ontredderd in een werkelijkheid die de formules van congres-resoluties doorbreekt. De ‘burgerlijke partijen’: verdoemelijke hindernissen op de route naar de Nieuwe Maatschappij, maar toch eigenlijk patente kerels goedbeschouwd, als je ze leert kennen. De partijdiscipline volgens proletarische formules, onderworpen aan de compromitterende compromissen van de Vierde Republiek. Erger: de Suez-oorlog onder zijn premierschap. En erger: de eerste knieval voor het extremisme van Algiers (‘mijn kameraden uit het verzet’): het begin van de ineenstorting. Als consequentie: Robert Lacoste, of de trait d'union naar de dertiende mei. Idealistisch accomodeur. Verwijt De Gaulle dat hij tot de algerijnse onafhankelijkheid concludeert op zakelijke motieven, en niet op humanitaire.

De besprekingen over een democratisch kartel zijn ondertussen al in de eerste aanloop blijven steken. Zij begonnen logischerwijs met de P.S.U., de groep van dissidente socialisten, die met Mollet hadden gebroken om zijn medewerking aan het regiem van De Gaulle.

De reden van de mislukking: de besprekingen die de P.S.U. tegelijkertijd voerde met de communisten. Wat zich in de P.S.U. manifesteert is niet de vernieuwingsdrang die nieuwe mogelijkheden opent, maar een onlust die terugkeert naar oude onmogelijkheden. De breuk met de communisten, waarin Mollet een beslissend aandeel heeft gehad, is door linkse intellectuelen nooit aanvaard. Het dagblad Franctireur heeft jarenlang, temidden van de ruineuze communistische stakingsacties, geleefd in de ‘solidariteit met de arbeidersklasse’ juist onlangs heeft het weekblad Express, waarvan de hoofdartikelen ten onrechte delen in het prestige van sommige van zijn politieke reporters, op ditzelfde punt aan de S.F.I.O.-leiding de oorlog verklaard. En natuurlijk is dit een wanhopig dilemma. De franse arbeider stemt communistisch en is communistisch georganiseerd. Men kan geen democratie stichten zonder het proletariaat, maar hoe kan men de arbeiders inschakelen en hun leiders buiten laten? Mollet trekt hieruit de conclusie dat het réveil pas een rol kan gaan vervullen op een later tijdstip. De democraten in Frankrijk behoren niet tot de klasse, die gewoonlijk de stoottroepen levert voor het barricadengevecht. Komt het straks tot een crisis, dan moet de natie zich op goed geluk zien te redden met de machtsmiddelen van het regiem. En wat is het regiem?

De zwakte van de Vierde Republiek was de zwakheid van zijn partijensysteem. Het was niet het kaliber van de parlementariërs dat de franse democratie brak en niet een manifest gebrek aan verantwoordelijkheidszin - want de Assemblées hadden, intellectueel en moreel, zeker niet minder niveau dan succesvolle parlementen elders - maar de onmogelijkheid om een politiek te verantwoorden. Het was een diepgaande discrepantie tussen kiezer en parlement, tussen politieke propaganda en politieke practijk. De taak van een partij gaat verder dan het selecteren of protegeren van vertrouwenslieden in de omgeving van de centrale macht. Omdat zij de organen vormen waarbinnen de vertrouwenslieden rekenschap moeten afleggen, communiceren zij informatie in een twee-richtingsverkeer, van de voet van de pyramide naar de top en omgekeerd. In dit twee-richtingsverkeer leren zij de kiezersmassa te denken in concrete mogelijkheden. Zij disiplineren een volk in politieke categorieën.

Het regiem van De Gaulle had meer kunnen zijn dan een overgangsfase, wanneer het de politieke heropvoeding als zijn voornaamste taak had gezien. Voor het eerst waren alle voorwaarden aanwezig. Er was een regering die een samenhangend beleid kon voeren op nationale basis. Daar was het talent, het propaganda-apparaat en de massale aanhang van de U.N.R. die zich gewillig hadden geleend als instrumenten voor een intensieve voorlichting. Bij een flink deel van de natie had de grondslag gelegd kunnen worden voor een gedegen informatie. Dit had de oppositie gedwongen tot een debat op hetzelfde plan, wanneer er

[p. 7]

dan ook nog was gezorgd voor een intensieve gedachtenwisseling in het parlement. Eindelijk hadden regering en oppositie, parlement en kiezer, het politieke debat gevoerd in ten naaste bij dezelfde termen.

Getoetst aan dergelijke criteria hebben de gebaren van De Gaulle het aspect van een tragische donquichotterie. De natie die hij meent te kennen, en zijn rol aan het hoofd van deze natie, zijn vormen van retoriek. Hij heeft deze natie niet willen disciplineren, maar bezielen, met beroep op heroische monumentaliteit die alle objecten van partijstrijd achter zich zou laten. Zijn visie imponeert, zoals elke stoutmoedige ontkenning van de werkelijkheid imponeert, maar zij heeft haar potsierlijke kanten. Volmaakt quichottesk zijn die uithalen tegen de beroepspoliticus, als de versjacheraar van het nationale erfgoed. Deze verachting is het complement van zijn mystiek van de ondeelbare natie. Een juichende menigte in een vlaggende provinciestad heeft hem meer te zeggen dan een parlementaire vertrouwensmotie. Let wel: deze toejuichingen zijn voor hem niet een tribuut waarop een bezoekende president recht heeft, maar een concrete goedkeuring van zijn beleid; in zijn Mémoires kan men daarover verbijsterende notities vinden.

Zijn discipelen hebben deze mystiek verder ontwikkeld in het scholastieke onderscheid tussen le pays légal (het parlement) en le pays réel (de vlaggende provinciestad). Hoeveel narcissisme, hoeveel verachting wordt er beleefd in dit tête à tête met een massa zonder namen en zonder gezichten? Het onderscheid laat zich gemakkelijk tegen het regiem gebruiken: de wettige macht van deze regering is onvergelijkelijk groot, maar wie durft te wedden op haar concrete beheersing van de machtsmiddelen op het ogenblik van een volgende crisis? De natie die zij heeft geconcipieerd bestaat uit de massa van de miljoenen gelijken en verwisselbaren. Maar iedere natie bestaat, leeft, functioneert in die knooppunten, die organisatiekernen, die trapsgewijze representatie waarvan de democratie niet anders is dan de juridische vormgeving. Dit bewind kent zichzelf niet, noch de krachten waarop het stoelt. Het is een overgangsbewind, maar het weet niet naar wat. Het is, naar zijn practische betekenis, niet meer dan het regiem van een tijdelijke en weinig succesvolle godsvrede. Misschien zal toch nog, uit welke nog onontdekte krachtbronnen de strijd opvlammen die de wegen openhoudt voor een democratische evolutie.

Maar de strijd zal zonder De Gaulle worden gevoerd, of anders tegen hem.