Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 4]

Reis naar Israël
M.R. Doornbos

De nationale sport van Israël is de archeologie. Iedere Israëli, zo wordt gezegd, bewaart wel ergens een paar potscherven uit de oudheid, die hij van zijn uitstapjes heeft meegebracht. Naast deze amateuristische bedrijvigheid zijn verschillende archeologische diensten druk doende het verre ververleden op te graven, een bezigheid die gezien de veelheid aan materiaal nog wel enige generaties zal duren. Reisgidsen, die beschikken over een formidabele bijbelkennis, praten met een vertrouwdheid over de historie alsof deze zich niet 2000 maar 200 of 20 jaar geleden had afgespeeld. Waar mogelijk brengt men de oudheid in Israël opnieuw tot leven. Het Hebreeuws wordt meer algemeen gesproken dan men in korte tijd voor mogelijk had gehouden. Voor de organen van de nieuwe staat tracht men zoveel mogelijk oude joodse benamingen te vinden; waar dit niet lukt zoekt men ook wel eens naar een filistijnse naam. Men wil zoveel mogelijk continuïteit in de joodse staat brengen, de tussenliggende eeuwen raken in het vergeetboek. Niet ieder zal echter de verklaring willen aanvaarden, die een lector in de politieke wetenschap aan de Hebreeuwse Universiteit te Jerusalem voor de voorliefde voor de historie gaf: ‘We needed a justification because we wanted to come here’.

Op de Griekse boot die ons van Venetië naar Haifa bracht, bevonden zich een paar honderd emigranten uit Ooost-Europa. De meesten hunner hadden een wachttijd van ongeveer twee jaar achter de rug, voordat zij de reis konden aanvaarden. Van achter een met touwen geïmproviseerde afscheiding kijken zij naar een feest in de bar van de eerste klasse; geen der feestgangers schijnt het wrange hiervan aan te voelen. Wij vragen de emigranten of zij discriminatie, of het communistisch regime ontweken. Enkelen haasten zich dit te ontkennen: ‘Israël is ons land’, zeggen zij vol vanzelfsprekendheid. Men hoort dit meer, ook waar joodse reizigers die niet tot de migranten behoren, in discussie zijn over vestiging in Israël. Een Franse studente zegt niet uit Parijs weg te willen, waar zij op school is geweest, haar vrienden heeft en zich thuisvoelt. Ouderen waarschuwen dat zij het ‘vous autres’ zal ervaren en zich slechts in Israël volkomen vrij zal kunnen voelen. Een vrouw grijpt naar haar keel om de benauwenis aan te duiden, die telkens weer kan terugkeren. Het meisje voert aan, dat zij nooit een spoor van discriminatie bemerkt heeft en dat dit vermeden kan worden indien men geheel opgaat in de maatschappij waarin men leeft. Elders wordt betoogd en bestreden, dat Israël op zijn kleine grondgebied, dat bovendien voor een belangrijk deel van buitenlandse hulp afhankelijk is, nooit alle joden uit de hele wereld zal kunnen herbergen en dat daarom het nastreven van ‘the ingathering of all the exiles’ noodzakelijkerwijs illusoir moet zijn. Maar niet alle joden willen of kunnen zicn in Israël vestigen: de vijf en een kwart miljoen in de Verenigde Staten willen niet, de drie miljoen in de Sowjet-Unie kunnen niet. Het gesprek komt daarmee op de mogelijkheid van een probleem van dubbele loyaliteit. Loyaliteit jegens de staat waarin men woont of jegens Israël en wat indien die staten met elkaar in conflict raken? Een argument voor of tegen vestiging in Israël?

Men voelt het als een bijzondere ervaring, voet aan wal te zetten in een joods land: joodse havenarbeiders, taxichauffeurs, de mensen aan de kade en in de stad. Maar dan is er niets vreemds meer, waarom ook eigenlijk? Paradoxaal genoeg houdt het jood-zijn op in Israël. Slechts uiterlijkheden zijn er nog die Israël's karakter aangeven, zoals het Hebreeuws, het kosher-voedsel en de sabbathrust. Wordt de godsdienstigheid versterkt of verminderd door verblijf in Istaël? Het antwoord lijkt ja en nee te zijn. Ja, omdat de organisatie van de Israëlische maatschappij meer dan waar ook aansluit op de voorschriften van de joodse godsdienst, die immers sterk ingrijpt in het

[p. 5]

sociale leven. En nee, omdat in Israël de betrekkelijke geslotenheid van de groep, die kenmerkend is voor de joodse gemeenschappen in de diaspora, komt te vervallen en daarmee tevens de geloofsprikkel, gevoed door een traditionalistisch milieu en/ of de culturele minderheidspositie waarin de groep zich tegenover de buitenwereld bevindt, wordt verzwakt. Zo staan de vrome Jemenieten nog wat onwennig tegenover het westers-rationele Israël, terwijl zich vooral bij hun kinderen een grote omschakeling zal voordoen. Anderzijds vindt men in de wijk Mea Shearim in Jeruzalem de groep van oorsprong Poolse joden, die daar al een eeuw of langer wonen en welke sindsdien in dezelfde klederdracht gehuld gaan: mannen met grote zwarte hoed en pijpekrullen, verder een lange donkere jas. Door haar geworteldheid en haar vestiging in Palestina lang vóór de massale immigratie is deze groep nu tot een minderheidspositie teruggedrongen; zij verzet zich nog hardnekkig tegen bepalingen van de nieuwe staat die tegen haar streng-orthodoxe opvattingen indruisen en is slechts noodgedwongen overgegaan tot erkenning van de staat.

In de kibbutz hebben zich geleidelijk aan veranderingen voltrokken. Opgezet uit idealisme door pioniers met weinig middelen, was het in het begin mogelijk om een puur collectivistische productie- en consumptie-gemeenschap te hebben, waar ieder inbracht naar vermogen en nam naar behoefte. In die begintijd zorgde men ervoor, dat alle kleren eender waren en dat zij na de was van drager verwisselden opdat men er niet aan zou gaan hechten en ze als persoonlijk eigendom beschouwen. Daarvoor in de plaats moest echter een systeem van rantsoenering van gebruiksartikelen komen, waarbij ieder van alles evenveel kreeg. Maar nu bleek, dat de een in zijn werk meer schoenen versleet en de ander meer broeken. Nodig werd dus, een beperkte keuze toe te laten binnen bepaalde groepen van artikelen. De volgende en voorlopig laatste stap bestond uit het inwisselbaar maken van alle artikelen, waarbij ieder kibbutz-lid in een boekje het aantal punten laat noteren waarvoor hij goederen heeft betrokken. Dit is echter vrijwel hetzelfde als een geldhuishouding en, naar men ons in een ‘liberale’ kibbutz vertelde, het ligt voor de hand dat men uiteindelijk op geld overstapt. Een van de voornaamste obstakels is daarvoor het overwinnen van de geldloze kibbutz-ideologie.

Ook in ander opzicht verandert het karakter van de kibbutz, in de een uiteraard vlugger dan in de ander. Men eet nog wel gemeenschappelijk, maar maakt thuis ook hapjes klaar. De kinderen komen vaker thuis ‘logeren’, waarvoor men al meer en meer permanente voorzieningen treft.

Soms wordt de kibbutz verlaten door mensen die het psychisch niet tegen het gemeenschapsleven kunnen bolwerken en, zoals zij zeggen, hun eigen fouten willen kunnen maken. Als tegenwind hebben langzamerhand radio's, pick-ups en boeken hun intrede in de individuele woningen gedaan.

De kibbutz heeft een tegenhanger gevonden in de moshav, waarvan er twee soorten zijn. In de ene wordt gemeenschappelijk geproduceerd en vindt een periodieke winstverdeling plaats, in de andere werken individuele boeren voor bepaalde taken in cooperatief verband. In beide bestaat een ‘normaal’ gezinsleven. Nieuwe kibbutziem zijn vooral van betekenis in de primitieve ontwikkelingsgebieden en aan de grenzen, waar zij niet in de laatste plaats een militaire functie hebben (langs de Gaza-strook is er een op elke twee kilometer, terwijl ze elders vaak pal tegenover een Arabisch dorp aan de overzijde van de grens zijn geplaatst). Sommige politici ontlenen een zeker prestige aan het feit dat zij als pioniers enige tijd tot een kibbutz hebben behoord. Politieke partijen zijn geaffilieerd aan verschillende kibbutz-organisaties (niet andersom), tussen welke de partijstrijd vrij fel kan zijn.

Boeiend was de tocht die we met een oude stadsbus vanuit Jeruzalem naar de Dode Zee maakten. In korte tijd volgden elkaar zeer verschillende landschappen op: naaldbossen, akkers, steppen en dan niets meer, d.w.z. de kale vlakten van de woestijn van Judea. Maar dan zien we de eerste kameel en iets verderop nog twee en aan de andere kant vijf. Ze worden trots bereden door Bedouïnen, die ze naar een drinkplaats brengen. Alle touristische sentimentaliteit ten spijt, dit is een meesterlijk schouwspel. ‘De woestijn is mijn huis’, aldus de gedachte van een Bedouïn, die sterke weerstand biedt tegen pogingen om hem tot permanente landbouwvestiging te brengen of om hem binnen de voor hem niet bestaande landsgrenzen te houden.

Iets verderop verschijnt een eind van de weg af een enorm fabriekscomplex. ‘Dat is

De tekeningen in dit nummer zijn van Slachters Keesje

[p. 6]

een nieuwe gasfabriek, bestemd voor het gebied dat hier ontgonnen wordt’, zegt onze gids. Op grote afstand om de fabriek heen is een versperring aangebracht, met bordjes waarop staat te lezen: ‘No photographs. No entry. Transgressions will be punished’. We kijken nog eens naar de gasfabriek en een van de gebouwen blijkt veel weg te hebben van een atoomreactor. Het was de onder Franse leiding gebouwde atoomcentrale van grote capaciteit, die in 1963 klaar is. (Voor wie het precies wil weten: rechts van de weg ongeveer halverwege Dimona en Sedom).

We dalen af in de kom van de Dode Zee, die 400 meter beneden de zeespiegel ligt, het laagste punt ter wereld. We passeren bizarre steenformaties, die men elders niet gauw zal tegenkomen. De temperatuur wordt broeiend en alles is inderdaad volkomen dood, zelfs de sporadische knoestige struik die zich sinds de laatste regenval tegen het hoge zoutgehalte heeft weten te verweren. Tegenover Lot's Wife's Inn stappen we in de Dode Zee. Je blijft er werkelijk op drijven, kunt in het water gaan zitten en komt er met een laag zout bedekt weer uit. Dit alles tegenover de Jordaanse bergen, die dromerig voor zich uit staren. Spanning?

Een triest gezicht, die verlaten Arabische dorpen, het lijkt wel of er een epidemie heeft rondgewoed. Er zijn er niet heel veel meer, geloof ik, want een aantal hebben plaats moeten maken voor nieuwe ontwikkelingsprojecten, terwijl andere door nieuwe immigranten worden bewoond. In sommige steden, waar de moskeeën dichtgespijkerd zijn, heeft men de welvarende Arabische woningen, soms met het achtergelaten meubilair, ter beschikking gesteld van Israëlische kunstenaars. Het Midden-Oosten verdwijnt in Israël, een Europese aanblik treedt ervoor in de plaats. Langzaam vervagen daarmee de sporen van de grote volksverschuiving die hier, in het hartje van de Arabische wereld, in de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden. Ruwweg een miljoen Arabische vluchtelingen woont langs de grenzen; vanaf de heuvels wijzen zij hun kinderen hun akkers aan en de gewassen die erop groeien. Ruwweg een miljoen nieuwe Israëli's zijn het land binnengekomen; met de modernste landbouwmethoden verbouwen zij de gewassen en hebben zij de aanblik van het land grondig gewijzigd.

Ter plaatse blijkt, dat de situatie rond 1948 nog oneindig veel gecompliceerder is geweest dan men zich al had voorgesteld. Paniek, veroorzaakt door de ondergrondse terreurgroepen, is echter als onmiddellijke aanleiding van grote betekenis geweest voor de vlucht van de Arabische bevolking. Deze vlucht vormde het tragische sluitstuk van een jarenlange, felle strijd tussen twee botsende nationalismen, waarvan het beginpunt niet eerder, maar ook niet later dan in het jaar 1917 gelegd kon worden. Niet eerder, omdat de oorlogssituatie in 1917 de geallieerden niet alleen de joodse financiële steun, maar ook de uitvindingen van de Zionist Weizmann dankbaar deed aanvaarden, uit erkentelijkheid waarvoor Palestina als joods nationaal tehuis werd aangewezen. Maar ook niet later, omdat na 1918 een Balfour-declaratie niet meer te verenigen zou zijn geweest met Wilson's zelfbeschikkingsrecht.

Zo ontstond een uniek stukje kolonisatie in een niet-westerse omgeving. Zal de situatie er zich op de lange duur gaan ontwikkelen als in Zuid-Afrika of Algerije - en hiermee wordt geenszins een parallel bedoeld met de daar gangbare sociale practijken -, waar Europese minderheden vervreemd blijven tegenover de hen omringende Afrikaanse en Arabische wereld? Of zal men een min of meer harmonieuze integratie van verschillende werelden, waarvan in Zuid-Amerika voorbeelden te vinden zijn, weten te bereiken? Men beseft in Israël de noodzaak, deel uit te gaan maken van het Midden-Osten. Een Israëlisch student drukte het uit door te zeggen: ‘Wij zullen het anders moeten doen dan de Kruisvaarders, die ondanks hun militaire kracht het veld hebben moeten ruimen’. Maar zal men de prijs, waaronder allereerst de terugneming van de vluchtelingen, kunnen opbrengen?