Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 5]

Albert Einstein
Herinnering aan gesprekken (II)
W.S. Heckscher

Het spreekt vanzelf dat ons onderhoud nooit het karakter van een interview benaderde. Ik liet het bijna altijd aan mijn gastheer over het thema van ons gesprek te kiezen. Dit had een bepaald voordeel: Einsteins manier van thema's kiezen, op een gegeven ogenblik laten vallen en later nog eens weer opnemen bleek een betekenisvolle weerspiegeling van de manier waarop hij dacht. Hij ontwikkelde zijn ideeën op de manier waarop een musicus een thema met variaties zou componeren. Terwijl hij sprak verwijderde hij zich schijnbaar van zijn oorspronkelijke thema, doch slechts om het even later in een andere toonaard getransponeerd te hervatten. Het resultaat van dit reculer pour mieux sauter was, dat een hoofdthema dikwijls terugkeerde als een neventhema, en omgekeerd.

Zoals te verwachten was koesterde Einstein gevoelens van felle antipathie of sympathie jegens bepaalde groepen in de samenleving. Deze gevoelens verborg hij nimmer. Van theologen, die hij met voorliefde aan de kaak stelde, zei hij: ‘Deze lieden liegen toch altijd, en iedereen kan op zijn vingers natellen dat zij leugens vertellen. Journalisten liegen weliswaar ook, maar zij doen dat tenminste onder de pretentie dat zij de waarheid vertellen.’ Ik zei dat ik vol bewondering was voor de uitstekende bibliotheek van Princetons theologisch seminarium. Hij haalde zijn schouders op: ‘Dan zijn ze tenminste niet helemaal zonder nut.’ Hij vertelde dat zijn naaste buurman, John A. Mackay, de president van het Union Theological Seminary, een voortreffelijk man was. ‘Op een dag riepen enkele theologische studenten iets naar mij dat ik niet verstond. Mackay kwam onmiddellijk naar mijn huis, met gebogen hoofd, zo...’ Dit zeggende stond Einstein op en deed alsof hij zijn eigen kamer binnenkwam, geheel en al verdriet. ‘Ik verzekerde Mackay dat ik mij er niets van had aangetrokken en dat het er wat mij betreft allemaal niets toe deed - zolang zij maar geen stenen naar mijn hoofd gooiden.’

Dit relaas had blijkbaar een nieuwe associatie wakker geroepen: ‘Nog niet zo lang geleden kreeg ik een brief uit Parijs. ‘Einstein ist ein Schwein,’ stond erin. Meer niet. Hij peinsde enkele ogenblikken over dat staaltje van grofheid en zei: ‘Die man moet plezier hebben gehad aan het rijm.’

Daarna sprak hij geanimeerd over de mensen die hem lasterden en aanvielen; hoeveel beter die te verdragen waren dan degenen die hem aanbaden. Het enige waarvan hij werkelijk last had waren de voortdurende aanvallen van theologen die een atheïst in hem zagen en van atheïsten die hem brandmerkten als een gelovige. Brieven van dit curieuze genre bewaarde hij in een aparte map. Hij had er een vaste gewoonte van gemaakt de brieven van alle soorten maniakken en querulanten te beantwoorden. Sommige van die brieven leidden tot een correspondentie die jaren duurde. Hij tilde de map met beide handen op om mij te laten zien hoe zwaar hij was. Een vrouw van vijftig had zich in een brief beklaagd over het overspel dat haar echtgenoot had gepleegd. Hij schreef haar terug dat haat man volkomen gelijk had, waarop de vrouw, in liefde voor Einstein ontbrand, op een rendez-vous met hem aandrong.

Op dit punt van het gesprek uitte Einstein zijn bewondering voor de Quakers. Hij kon maar niet begrijpen hoe mensen als Nixon en Herbert Hoover Quaker konden zijn - ‘das geht mir übern Verstand.’ Hij zat kennelijk nog na te denken over het gedrag van mensen jegens elkaar in een agressieve samenleving. ‘Er bestaat ongetwijfeld zoiets als de osmose van een nobele geesteshouding (the contagion of a noble attitude of the mind). Zij (de Quakers) worden nog steeds met vrees en eerbied bejegend omdat zij geen vrees voor andere mensen kennen.’

Einstein gaf vervolgens uiting aan zijn grote bewondering voor alles wat uit Engeland kwam. De manier waarop de Engelsen schreven, zo vond hij, stond op

[p. 6]

een ongewoon hoog niveau. Hij prees de stijl van enkele Engelse tijdschriften, met name de Manchester Guardian en de London Times. En hij sprak over de zegen van een land dat vrij was van starheid, dat geen geschreven grondwet had - een stuk dat anders voortdurend aan de verkeerde interpretaties van juristen is blootgesteld. Aan deze zijde van de Atlantische Oceaan kon men alleen maar met verontrusting een geheel andere mentaliteit waarnemen: een diepgeworteld wantrouwen tegenover alle zaken des geestes.

Ik herinner mij vooral een bezoek bij Einstein op 31 augustus 1953. De zon stond op het punt om onder te gaan na de warmste dag van het jaar. Ik trof Einstein aan in zijn woonkamer, een plezierige ruime kamer die uitzag op Mercer Street. Het was gemeubeld met aantrekkelijke ouderwetse stoelen en een latafel waarop een bijzonder fraai zestiende eeuws houten madonnabeeld stond. Einstein droeg een open overhemd. Zijn korte kaki-broek liet zijn onbehaarde, gespierde benen zien. Aan zijn voeten had hij sandalen met leren riemen.

Voor de maaltijd begaven wij ons naar de grotere eetkamer. Het eten was, ofschoon sober, bijzonder aantrekkelijk. Erwtensoep, die gloeiend heet was, en zeer slappe Earl Grey thee. Einstein bediende zich met mate van een koude schotel met asperges, hardgekookte eieren, boerenkaas, bruin brood (zonder boter), toast en Westfaalse ham. Het dessert bestond uit aardbeienijs en rijstpudding die ieder naar eigen smaak mengde.

Gedurende de maaltijd vroeg iemand wat men diende te verstaan onder Art Nouveau (Jugendstil). Zonder iets te zeggen nam Einstein een ‘Jugendstil-pose’ aan om aldus het vloeiende lijnenverloop te imiteren dat een der karakteristieken van deze kunstrichting is. Toen dat niet overtuigend genoeg bleek trok hij met breed zwaaiende gebaren lijnen door de lucht. Hij voegde eraan toe dat de stijl volgens hem zijn Duitse benaming had gekregen omdat hij zijn oorsprong had in een populair tijdschrift dat Die Jugend heette.

Na het eten zaten we op de veranda te kijken naar een naderend onweer. Einstein had ons ongemerkt alleen gelaten en was naar boven gegaan. Even later zocht ik hem op in zijn studeerkamer, een klein, donker gemeubileerd vertrek met een venster dat uitzag op zijn eigen tuin en die van zijn buren. Binnen was het plezierig rommelig. Zijn bureau lag vol met papieren in zijn eigen handschrift en dat van anderen. Herdrukken en boeken lagen in stapels op elkaar. Op zijn schrijftafel stond een rij boeken tussen twee identieke borstbeelden van Abraham Lincoln die bronskleurig geverfd waren. Een tabakspot, pijpen en een aantal brillen completeerden het stilleven.

Ik ging in een makkelijke stoel zitten en Einstein stak een pijp op. Hij had net zijn Gilette-scheermes in een waterglas bijgeslepen en was nu verdiept in de lectuur van een boek over chirurgie. Hij zei dat hij het een dom boek vond en dat hij het met genoegen las omdat het zo dom was. Het was volgens hem een schoolvoorbeeld van de kunst van het uiten van voor de hand liggende waarheden alsof het onthullingen van diepe mysteries waren. Van een zijtafel nam hij een boek van een Hongaarse amateur-kunstcriticus. János Plesch. Plesch meende in het werk van Rembrandt figuren van een tweede plan te hebben ontdekt die volgens hem het produkt waren ‘van een artistieke fantasie die overspannen was geraakt door het virus van syfilis.’ De onzinnigheid van deze trouvailles maakte Einstein bijzonder vrolijk. Hij zei dat er dus een kans bestond om door syfilis op te lopen als genie te eindigen.

De hitte en de vochtigheid van de lucht waren ondertussen bijna ondragelijk geworden. Maar over de efemere aspecten van de weersgesteldheid werd geen woord gewisseld. Einstein merkte op dat honden afkoelen door hun tong uit te steken. Wist ik soms wat olifanten deden? Ik antwoordde van niet. Hij vertelde dat zij verkoeling vonden door met hun oren te klapperen. In tegenstelling met de rest van hun lichaam hadden de oren van een olifant een zeer dunne huid waarin de aderen direct onder de oppervlakte lagen.

Iets dat mij telkens weer verbaasde was de waarde die Einstein toekende aan kwesties van stijl. Het drong langzaam tot mij door dat een subtiel gevoel voor het esthetische (hij noemde het ‘das psychologisch Natürliche’) een essentieel onderdeel vormde van zijn wetenschappelijke manier

[p. 7]

van denken. Het loont de moeite om na te gaan welk een rol de esthetica speelt in zijn zuiver wetenschappelijke geschriften, zelfs waar hij zich tot de betrekkelijk kleine kring van wis- en natuurkundigen richt voor wie hij schreef. In een van zijn eerste formuleringen van de relativiteitstheorie besluit hij een belangrijke stelling door te zeggen dat ‘niemand die deze oplossing begrijpt zich aan de schoonheid ervan kan onttrekken.’ (‘Dem Zauber dieser Theorie wird sich kaum jemand entziehen können, der sie wirklich erfasst hat...’ ‘Zur allgemeinen Relativitätstheorie,’ Sitzungsberichte der königlich preussischen Akademie der Wissenschaften, XLIV, Nov. 4, 1915, Gesamtsitzung, bldz. 778-786). De artistieke grootheid van George Bernard Shaw en van Mozart bestond voor hem in het feit ‘dat er geen enkel overtollig woord in Shaws proza voorkomt, evenmin als een overtollige noot in de muziek van Mozart.’ (Cosmic Religion, New York, 1931, bldz. 109).

Toen ik hem vroeg wat een man van de wetenschap kon doen om een transparante en bondige stijl te ontwikkelen, antwoordde hij dat men de grote meesters moest bestuderen. ‘Denkt u daarbij aan iemand in 't bijzonder?’ ‘Ja, aan Julius Caesar.’ Hij uitte zich met minachting over de Amerikaanse universiteiten en hun cultus van de ‘hyper-kennis.’ Toen ik hem vroeg wat daaraan te doen zou zijn, zei hij dat er een eenvoudig middel voor bestond: iedere geleerde die iets ondoordachts had gepubliceerd moest twintig slagen op zijn achterste krijgen.

Einstein verzamelde allerlei bewegend speelgoed, zoals tollen die hij liet draaien en dan in vervoering gadesloeg. ‘Goddank,’ zei hij bij zo'n gelegenheid tegen mij, ‘dat ik de baan van deze tol niet hoef na te rekenen.’ Hij was bijzonder gehecht aan een Japanse specht met zuignapjes onder zijn poten die, indien opgewonden, onversaagd een hoge spiegel op de gang omhoog trippelde. Hij hield liefdevol een reusachtige ouderwetse paraplu bij de hand om er de specht, zodra deze zijn onzekere greep op het glas verloor, in op te vangen.

Bij een poging om mij, de kunsthistoricus, iets te laten begrijpen van de rol die de psychologische interpretatie bij het zien speelt, zette hij mij een van de brillen die ik op zijn bureau had zien liggen op de neus. Eerst leken de lenzen volkomen normaal, doch spoedig begon de kamer, quasi ongemerkt, achterover te hellen, zodat ik mijn evenwicht kwijtraakte. De kromming van een van de beide lenzen had (om mij onbekende redenen) dit eigenaardige effect veroorzaakt. Blijkbaar blijft het menselijk oog een tijdlang zien wat het als normaal kent. Pas later legt het verwrongen beeld zich dwingend aan ons op.

Ik stelde Einstein een vraag over de geschiedenis van de perspectief. Hij luisterde aandachtig, maar hij begreep mij niet en vroeg mij mijn vraag anders te formuleren. Zonder dat dat mijn bedoeling was betrapte ik mij erop dat ik Einstein college zat te geven over optische vraagstukken. Terwijl ik sprak keek hij mij aan met de droevige uitdrukking van een Newfoundlander. Ik hield midden in een zin op en vroeg: ‘Is dit dan fout?’ Lachend, maar zonder dat er iets veranderde in de uitdrukking van zijn ogen, antwoordde hij: ‘Neen, maar wel bijna helemaal fout’ (‘Ist das falsch?’ ‘Nein, aber beinah ganz falsch’).

De laatste keer dat ik hem ontmoette zag ik Einstein onverwachts toen hij toevallig door een vertrek liep waarin ik een tekening van zijn dochter zat te bekijken. Ik stond op om hem de hand te drukken en vroeg, toen ik zag hoe zwak hij eruit zag: ‘Hoe gaat het met u?’ Hij antwoordde: ‘Ik ben juist min of meer herstellende van mijn vijfenzeventigste verjaardag. Zulke dingen zijn vreselijk.’ En met zijn gewone glimlach: ‘Dat is in elk geval een verjaardag die ik niet nog eens zal hoeven vieren.’

Het was in deze laatste maanden van zijn leven duidelijk dat hij veel leed. Tot het eind toe behield hij trots wat de zeventiende-eeuwse emblematici van Job zeiden: Animus in corpore afflicto integer.