Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 5]

Albert Einstein
Herinnering aan gesprekken (I)
W.S. Heckscher

Hoewel ik toen nog erg jong was, zal ik nooit het moment vergeten waarop ik voor het eerst de naam van Albert Einstein met eerbied hoorde uitspreken. Dit gebeurde in 1920. De woorden van lof waren afkomstig van mijn grootvader Wilhelm Foerster. Foerster, astronoom te Berlijn en gewezen president van de Mètre Normal te Sèvres, bewonderde Einstein niet alleen als een reus op wetenschappelijk terrein, maar ook als een man wiens pacifistische opvattingen met de zijne strookten. Wat mij destijds echter het meest trof was het feit dat Einstein, wetenschappelijk rebel die hij was, de bewondering gaande kon maken van een man van 87, die in zijn jonge jaren Alexander von Humboldt had geassisteerd door mathematische tabellen van diens Kosmos te helpen compileren.

Deze herinneringen werden in mij wakker toen ik in de jaren 1936-37 in Princeton vertoefde. Daar kreeg ik voor het eerst de kans nu en dan een vluchtige blik op Einstein te werpen als hij door de stad liep,



vergezeld door collega's wier namen mij verder niet interesseerden. Bij het zien van Einstein's slordige witte haar of, op koude winterdagen, van zijn zwarte wollen muts met een kwastje erop, had ik het gevoel dat ik een foto tot leven zag komen. Einstein's uiterlijk had zich toen reeds in het bewustzijn van het grote publiek (waarvan ik tenslotte deel uitmaakte) stevig vastgezet. Een van zijn beste vrienden illustreerde dit met een verhaal uit de tijd toen Einstein nog maar kort in Princeton was. Hij reed met Einstein in zijn auto met nogal flinke snelheid naar een vergadering buiten de stad. Tot zijn schrik zag mijn vriend zich achtervolgd door twee politiemannen in een motor met zijspan. Zij signaleerden de auto om langs de berm te stoppen. Een van de politiemannen zei: ‘Ik heb zonet met mijn collega gewed dat uw passagier Professor Einstein is. Heb ik gelijk?’ Zodra dit bevestigd was salueerden de mannen en lieten de auto zijn weg vervolgen.

Ter gelegenheid van het tweede eeuwfeest van de Princeton University in het jaar 1947, kwamen alle mogelijke celebriteiten naar Princeton om de universiteit geluk te wensen. Op een mooie zonnige dag schreed de academische processie door Nassau Street teneinde via de hoofdingang tegenover Whitherspoon Street de campus te betreden. De geweldige ijzeren hekken, die in jaren niet meer gebruikt waren, wilden echter van geen wijken weten. Wat even tevoren een plechtige optocht was geweest, veranderde snel in een merkwaardig tableau vivant. De deelnemers vormden kleine groepjes. Admiraal King en enkele generaals aanvaardden het onverwachte in koude gelatenheid. De heer Truman keerde ons de rug toe, want hij had een persfotograaf ontdekt die zich op een van de pilaren, die de toegangspoort flankeerden, had genesteld. De President bleef glimlachen totdat de flits-lamp was ontploft, en geen seconde langer. Bernard Baruch, Herbert Hoover en Governor Lehmann trokken zich in een hoekje terug en waren spoedig in een leven-

[p. 6]

dig gesprek verdiept. Generaal Eisenhower begaf zich naar het hek waarlangs de toeschouwers stonden, legde glimlachend zijn hand op de schouder van een negerjongetje en zei: ‘Hello, Sonny,’ Het jongetje keek verbaasd op naar zijn moeder en vroeg: ‘Hoe weet hij wie ik ben?’ ‘Stupid,’ antwoordde zij, ‘he calls every little negro boy “Sonny.”’ Albert Einstein alleen stond opzij. Hij keek onderzoekend naar de gezichten van de toeschouwers. Toen hij het grote aantal kinderen zag, stak hij zijn duimen in zijn oren en maakte wuivende bewegingen met zijn vingers, waarmee hij een spontane reactie van zwaaiende handen te voorschijn riep.

Vele jaren later - ik was toen te gast in Princeton als lid van het Institute for Advanced Study - was het mijn beurt Einstein in mijn auto een lift te geven, De zon was al onder toen hij in zijn voordeur verscheen en, in gedachten verzonken, langzaam de treden naar de straat afkwam. Onder het handen schudden vroeg hij ietwat sceptisch: ‘Brengt deze auto ons erheen?’ ‘Zo God het wil, ja.’ Einstein: ‘Betekent dat dat U risico's neemt?’ Mijn repliek was: ‘Maar vertrouwt U dan niet op God?’ Einstein lachte luidkeels en zei: ‘Ik geloof dat indien God vóór de Schepping mijn advies had gevraagd Hij de hele zaak aanzienlijk eenvoudiger en beter in elkaar had kunnen zetten.’

De auto arriveerde veilig op de plaats van bestemming waar wij een bijeenkomst zouden bijwonen ten bate van in kampen verblijvende vluchtelingen. Onder het wachten op Einstein's beurt om te spreken, moest ik eraan denken hoe hij eens was opgestaan om slechts één enkele zin te laten horen: ‘Mir fällt nichts ein.’ Op deze avond hield hij echter een welsprekend en indringend betoog. Er was niets grilligs in zijn toespraak te bespeuren, niets van de ‘weltfremde Gelehrte,’ maar veeleer de welsprekendheid van iemand wiens woorden recht uit het hart komen. Evenals bij andere gelegenheden die ik bijwoonde, maakte Einstein ook hier geen gebruik van aantekeningen.

Op een plechtige bijeenkomst ter ere van de wetenschappelijke prestaties van Leonardo da Vinci zat ik naast Einstein. Hij zat vol grappige verhalen, totdat de voorzitter hem plotseling zenuwachtig kwam vragen of hij zo vriendelijk wilde zijn wat meer naar voren te komen. Einstein voldeed met een zucht aan het verzoek. Nauwelijks was de lezing begonnen, of de uitdrukking van Einstein's gezicht versomberde tot een bedroefd masker. Ik realiseerde me toen nog niet dat dat tekenend was voor de manier waarop hij volkomen opging in een vraagstuk dat aan de orde was gesteld. Aan het slot van de lezing sprak de nerveuze voorzitter woorden die erop neerkwamen, dat zich in ons midden een groot man bevond; dat deze een even groot man was als de kunstenaar aan wie deze bijeenkomst was gewijd; dat hij het niet meer dan vanzelfsprekend vond eerst deze grote man te vragen of hij soms enkele opmerkingen wilde maken.’ In de stilte die hierop volgde wendde Einstein zich tot mij met de gefluisterde vraag: ‘Meint er mich?’ Toen ik knikte, stond hij op en boog beleefd naar de voorzitter. Hij liet er geen twijfel aan bestaan dat hij het volkomen nutteloos achtte om, zoals de spreker dit had gedaan, Leonardo's bijdrage tot de astronomie het onderwerp van een geleerd onderzoek te maken. Zijn lapidaire, fraai geformuleerde zinnen hadden geen consideratie met de spreker. In zijn onverwacht hoge, bedaarde stem school iets van ingehouden woede. Nauwelijks was hij uitgesproken of hij draaide zich om en verliet de zaal.

Het moge waar zijn, zoals men vaak hoort zeggen, dat Einstein zich weinig aantrok van de subiliteiten en het uiterlijk ceremonieel die in universitaire kringen gangbaar zijn. Ik althans beschouwde hem als de incarnatie van het beste wat er in de akademische traditie te vinden is. Hij was, zo meen ik, voorbeeldig in de manier waarop hij menselijke en wetenschappelijke problemen aanpakte. Ik heb slechts weinig geleerden ontmoet die wat betreft het optreden en de innerlijke houding de gelijkenis met Einstein konden doorstaan. Toen ik hem kende was hij in de laatste jaren van zijn leven, en toch was er geen verharding of verstening in hem te bespeuren. Nimmer heeft hij in zijn gebaren iets van de Grand Old Man vertoont. Integendeel. Zijn meest opvallende eigenschap was de afwezigheid van de voorgewende seniliteit die bij geleer-

[p. 7]

den van naam zo vaak dienst doet als een soort afweermechanisme. Einstein moest weinig hebben van de specialist - ‘unfailingly an ass in his own field.’ Het gevolg hiervan was dat zijn bereidheid elk vraagstuk aan te vatten - of het nu van voorbijgaand belang was of van duurzame betekenis - op vele van zijn beperkt geörienteerde critici de indruk van amateurachtigheid maakte. Zijn vrienden echter beseften dat hij een puer senex was - om hem de bijnaam te geven waarmee men in de Oudheid de volmaaktheid van grote geesten kenschetste die zich reeds in hun jonge jaren openbaarde om hen niet meer te verlaten.

Ik geloof dat het juist is te zeggen dat Einstein zich vrijwel niet bewust was van de indruk die hij op anderen maakte. Zijn gelaatsuitdrukking was nooit voor degene bedoeld die met hem sprak maar diende als een betrouwbare spiegel van zijn innerlijke gemoedsgesteldheid. Niettegenstaande de distanciëring, ja onverschilligheid, die er het gevolg van was, was hij te allen tijde een man van uitgezochte hoffelijkheid. Een van zijn naaste vrienden trof mijns inziens het doelwit met te zeggen dat Einstein ‘menschenlieb’ was. Dat betekent dat Einstein, in de ware zin van dit onvertaalbare woord, van de ‘menselijke soort’ hield. Niet meer maar ook niet minder. Zonder twijfel heeft zijn bewuste distanciëring tot het ontstaan van de Einstein-mythe bijgedragen. Een andere factor moet het ongewone mengsel van emotionele en rationele elementen geweest zijn, iets dat telkens weer tot uitdrukking kwam in de manier waarop hij op indrukken reageerde. Dat was iets dat zelfs de oppervlakkige waarnemer niet kon ontgaan. Zoals alle mensen met een ware zin voor humor was Einstein melancholiek zonder hypochondrisch te zijn. Alles wat hij deed, deed hij met een lichte toets. Een met hem doorgebracht uur had, zelfs als het een uur van stilte was geweest, een merkwaardig elektrificerende uitwerking. Misschien lag dit eraan dat hij zelfs ex silentio duidelijk wist te maken dat men onder alle omstandigheden en in ieder wakend uur zijn gedachten meester kan zijn. Het dwingende principe van heel zijn bestaan scheen een ingeboren discipline te zijn die zijn geest en zijn wezen de juiste richting gaf. Deze zelftucht beheerste zowel zijn gevoelens als zijn oordeelskracht

De tekeningenserie, ‘Stillevens’, in dit nummer is van Peter Vos. De tekening van Einstein is van W.S. Heckscher.

zonder ze ooit van hun oorspronkelijkheid te beroven.

Natuurlijk was ik nieuwsgierig te weten te komen hoe Einstein over zich zelf oordeelde. Op mijn direkte vraag antwoorde hij: ‘Ik ben geen wiskundige.’ En toen ik verder aandrong voegde hij eraan toe: ‘Ja, eigentlich bin ich garnichts.’ ‘Als U werkelijk niets bent,’ zei ik, ‘dan begrijpt U, dat U nooit hoogleraar aan een Amerikaanse universiteit zoudt kunnen zijn. U zoudt, op zijn best, als een “misfit” beschouwd worden.’ Hierop reageerde hij met een geweldige lachbui. Maar ernstig wordend merkte hij op dat hij als jonge geleerde verbazingwekkend ongeleerd was geweest. Hij had, bij wijze van spreken, alleen Newton en Aristoteles gelezen. Hij had alle problemen op een langzame en hoogst onpraktische wijze getracht te benaderen. Toen men hem in 1909 vroeg het professoraat aan de Universiteit van Zürich te aanvaarden, had hij opgemerkt: ‘Nog nooit is iemand benoemd die zo weinig wist, maar ook nog nooit iemand die zich zozeer van zijn eigen onwetendheid bewust was.’ Zijn ogen op mij richtend zei hij: ‘En toch, de knappe koppen hebben niet meer succes gehad.’ En alsof het een voetnoot was, voegde hij er even later nog aan toe: ‘Ik ben altijd een kluizenaar geweest.’

Ik vroeg hem nu wie hij voor de grootste levende wiskundige hield. ‘Bertrand Russell,’ antwoordde hij zonder een ogenblik te aarzelen. Hij zei verder dat hij Russell graag mocht en dat het een bewonderenswaardige man was, afgezien van zijn al te triviale pogingen om de relativiteistheorie te verklaren. Dan zei hij: ‘Hij is werkelijk uitermate onderhoudend,’ maar hij kwalificeerde dit met de woorden: ‘Maar hij is te nuchter (hölzern).’ Toen ik hem vroeg wat hij met ‘te nuchter’ bedoelde zei Einstein dat Russell verbeeldingskracht miste. ‘Hij tracht alles te reduceren tot volmaakt logische mathematische formules.’ Het was zijn opinie dat men boven alles de grote lijnen ‘die grosseren Zusammenhänge,’ moest trachten bloot te leggen. ‘Deze mentaliteit, die boven het bijzondere uit het essentiële wil zien, treft men aan in de geschriften van Aristoteles.’ Ik had reeds opgemerkt dat hij net in die dagen bezig was Aristoteles te lezen en verzocht hem mij toe te staan de tekst te zien die hij gebruikte. Het bleek een negentiende eeuwse Duitse vertaling te zijn. Met een glimlach merkte hij op: ‘Het is bedroevend maar waar - ik heb een ezelsbrug nodig om Aristoteles te lezen.’

(wordt vervolgd)