Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 6]

Tien jaar televisie
H. Schaafsma

‘L'organe ayant créé le besoin, il lui faut s'en servir, il ne peut plus ne pas s'en servir.’
georges conchon: ‘T.V.: En avoir ou pas?’ Arts nr 835

De Nederlandse televisie heeft jarenlang iets gehad van een koekoeksjong: spruit uit de verbintenis van vader industrie en moeder overheid - door moeder, die het kind maar lelijk vond en er weinig in ‘zag’, gedeponeerd in het nest van de radio-omroepverenigingen. Ik heb de indruk, dat ook de huidige regering de televisie nog altijd beschouwt als een niet gewenst, in elk geval moeilijk kind. Zij oefent haar voogdijschap uit met iets van omzichtige argwaan, aarzelt bij het maken van plannen en het scheppen van mogelijkheden voor de toekomst. Het kind zelf doet, alsof het hiermee ongelukkig is. Aan de andere kant voert het steeds weer gebrek aan zakgeld en speelruimte aan als argument voor zijn trage ontwikkeling, hiermee suggererend dat wie lichamelijk klein is, nu eenmaal geestelijk niet groot kan zijn. Een als belijdenis aanvaard testimonium paupertatis.

Er zit een element van masochisme in de situatie. Daarbij komt dan nog, dat een groot deel van de vaderlandse intelligentsia televisie vooral lijkt te zien als iets waaronder cultuur en maatschappij noodzakelijkerwijze moeten lijden. Toen er nog geen televisie-omroep was kon men akelige voorspellingen horen. Nu er tien jaar televisie is, wordt het peil van de programma's dikwijls aangevoerd als ‘bewijs’ voor de nivellerende invloed - fijn, en in alle richtingen te hanteren begrip - van het medium. Alsof een medium als zodanig invloed zou kunnen uitoefenen. Dat van dit medium in Nederland, evenals trouwens in de meeste westeuropese landen, nog slechts een zeer beperkt gebruik wordt gemaakt, lijkt de meeste waarnemers te ontgaan. Toch is het natuurlijk op dit veel te beperkte gebruik en niet op de televisie als zodanig, dat de kritiek gericht behoort te zijn.

Vóór de Nederlandse Televisie Stichting en de omroeporganisaties op 29 september 1951 een zendmachtiging kregen voor drie uur per week, had Philips in Eindhoven al drie jaar uitzendingen verzorgd. Aardig aspect van deze experimentele televisiedienst: de ongeveer driehonderd gezinnen, waarbij ontvangtoestellen waren geplaatst, kregen het ‘programmablad’ voor de nieuwe week slechts nadat zij op een enquêteformulier hun oordeel hadden gegeven over de programma's van de afgelopen week. Men kende in 1948 in Eindhoven dus al een regelmatig kijkersonderzoek. Men kent het in 1961 in Bussum nog niet.

In 1956 zijn twee bekwame, enthousiaste televisieregisseurs naar het bestuur van de N.T.S. gestapt met de mededeling, dat zij een plan hadden ontworpen voor een particuliere opleiding voor televisiemedewerkers (cameralieden en regisseurs). Zij wilden zo spoedig mogelijk met de eerste cursus be ginnen. De heren van het N.T.S.-bestuur lieten weten, geen belangstelling te hebben voor het project. Het lag immers voor de hand, dat de N.T.S. zelf zo spoedig mogelijk met een opleiding zou beginnen.

In oktober 1961 moet met deze opleiding nog altijd een begin worden gemaakt. Er is een kasteel voor gehuurd. Er is een pedagoog met ervaring in bedrijfsscholing benoemd. Maar hoe de opleiding er zal gaan uitzien, weet eigenlijk nog niemand.

Wat te zeggen van de programma's? Zij zijn, vind ik, over het algemeen zeker niet zó slecht, als wel wordt gezegd. Voor zover zij worden uitgezonden tenminste. Een van mijn grootste bezwaren tegen de Nederlandse televisie is, dat zij haar publiek juist een aantal van die programma's en rubrieken onthoudt, die televisie tot een plezierig, wat mij betreft nuttig (gebruikt) medium zouden kunnen maken. De moeilijkheid is natuurlijk, dat de mogelijkheden tot vergelijking voor iemand die niet in het oosten of het zuiden des lands woont gering zijn: een paar Eurovisie-uitzendingen; een stuk of wat programma's gezien tijdens reizen in het buitenland. Aan de hand van de programmabladen uit andere landen kan men zich

[p. 7]

natuurlijk wel enige voorstelling maken over het daar gevoerde beleid. Dan treft het bijvoorbeeld, dat Nederland met zijn ene nieuwsuitzending per avond - en zonder nieuws op zondagavond - in West-Europa zo langzamerhand een unieke positie is gaan innemen.

Het N.T.S.-journaal is waarschijnlijk het meest ‘bekeken’ programma-onderdeel. Carel Enkelaar zal er dit jaar de televisieprijs van het Prins Bernhard Fonds voor krijgen. Het is jammer, dat dit gebeurt na een seizoen waarin de zwakke kanten van het journaal duidelijk in het oog, maar meer nog in het oor zijn gesprongen. Journalistiek technisch is het, van het begin af aan, een voortreffelijke rubriek geweest. Een echte nieuwsdienst mocht het niet worden, omdat enkele omroeporganisaties, de waarde van de actualiteit als publiektrekkende factor erkennende, materiele concurrentie dan wel overschrijding van de grenzen van het eigen cultuurpatroon vreesden. Desondanks is het, dank zij de geestdrift en de vindingrijkheid van Enkelaar en de zijnen, een boeiende, levendige rubriek gebleven. De zwakke stee is echter, en dat valt de laatste tijd steeds meer op, de commentaar. De gesproken toelichting is noodzakelijk supplement - complement dus - van het visuele nieuws, dat slechts een meestal subjectief (door de cameraman) geziene fractie van de werkelijkheid geeft. De commentator moet vooral de buitenlandse nieuwsitems weten te situeren in het grotere historische, politieke en geografische verband. Hieraan nu ontbreekt doorgaans veel. Bovendien is het gebezigde Nederlands zo nu en dan opvallend slecht.

Voor de heren die het televisiepubliek min of meer geregeld - de echte regelmaat moet nog komen - op politieke beschouwingen onthalen kan men respect hebben. Van hen stel ik L. de Jong op de eerste plaats; H. Neumann (die men niet meer de kans moet geven bij directe reportages van buitenlandse verkiezingen dwars door interessante discussies heen te praten) heeft de verdienste, dat hij juist naar situeren van het politieke incident in het grotere verband streeft; G.B.J. Hiltermann, de rad sprekende charmeur, is toch te voorzichtig om zich vaak te vergalopperen. De belangstelling die deze heren genieten kan men zien als een aanwijzing voor de waarde van televisie als medium van informatie. (Een damesblad heeft de verzamelde politieke televisiewerken van Hiltermann, met 's mans foto en levensbeschrijving op de omslag, beschikbaar gesteld als premie voor zijn lezeressen!)

Van de echte, op de mogelijkheden van televisie afgestemde, follow-up van het nieuws is in Nederland nog geen sprake. De door de omroeporganisaties particulier verzorgde magazines zijn onschuldige, zouteloze, veelal onbeholpen variarubriekjes, waarin zelden een probleem van importantie wordt toegelicht of aan een nadere beschouwing onderworpen. Zo lang de grote vier op dit gebied vrijwel los van elkaar blijven voortmodderen, op z'n hoogst eens een willekeurige redacteur-presentator met een cameraman naar Berlijn of Algiers sturen, zal de Nederlandse televisie op dit gebied ver beneden de maat blijven. Intensieve samenwerking, aanstelling voor alle ‘zuilen’ werkende buitenlandse correspondenten, exploitatie voor gezamenlijke rekening van ‘vliegende’ filmteams, zou op levensbeschouwelijke bezwaren niet behoeven af te stuiten. Het stuit af op overwegingen van concurrentie.

In dit opzicht zou ik, zo maar voor de grap, de redacteuren van de door Edward Murrow georganiseerde journalistieke staf van C.B.S, een der grootste Amerikaanse commerciele networks, willen citeren. Zij schrijven in hun boek Television news

[p. 8]

reporting; ‘All over the world news shows rate among the top local programs. Audiences look and listen more closely to a news show than to the usual dramatic or variety show. News in itself commands attention, and the viewer's interest is sustained through the integration of intelligent, succinct commercial messages with the news program’.

Is het om die ‘integration’ enz., dat de Nederlandse televisie werkelijke newsshows weert? Of zouden de omroepverenigingen juist om die ‘integration’ enz. hun eigen magazines coûte que coûte willen behouden? (Hoewel; van ‘intelligent, succinct political or religious messages’ merkt men in deze rubrieken nog weinig).

Misschien is de huiver voor integratie, hoe dan ook, de eigenlijke reden.

Het zogenaamde ‘televisietoneel’ is zeker, door de bank genomen, niet slecht. Niet slechter dan het gezamenlijk repertoire van de Nederlandse toneelgezelschappen. Een aantal regisseurs in deze sector geeft blijk van talent voor visuele presentatie. Hierbij teken ik aan, dat het ‘televisiedrama’ als programmagenre schromelijk wordt overschat; dat de grote populariteit ervan wellicht mede het gevolg is van het ontbreken van enkele andere genres, van de echte ‘newsshows’ met name. Bovendien heeft de drama-regisseur, die altijd werkt met een gegeven inhoud en die gebruik kan maken van de verworvenheden van toneel en film, het gemakkelijker dan zijn collega's die louter informatieve programma's moeten presenteren. Van hen vooral wordt inventiviteit gevergd, en kennis van zaken.

Dat er in het vlak van het pure amusement een paar goede uitzendingen zijn gerealiseerd - St-Germain des Prés, Hommeles - is, gezien het zo goed als ontbreken van een traditie op dit gebied (variété en musichall kennen wij eigenlijk niet, het cabaret is schaars) meer het vermelden waard dan dat er zo ontstellend veel vervelends of ongeinigs is geproduceerd. Ook hier komt het op inventiviteit en intelligentie aan. Waarbij opgemerkt moet worden dat men over het algemeen bij de Nederlandse omroep banger is voor fysieke onzedelijkheid (bloot en alle woorden die op wat men bloot zijnde zou kunnen doen van betrekking zouden kunnen zijn) dan voor mentale onzedelijkheid (banale, van alle beroep op het denk- of meedenkvermogen gespeende boertigheid).

Hoogtepunten uit het televisieprogramma van de afgelopen tien jaar waren toch eigenlijk steeds uitzendingen, die een stuk actualiteit weerspiegelden (de redevoeringen van De Gaulle; het gesprek tussen Eisenhower en Macmillan; de aankomst van Gagarin in Moskou; interlandvoetbalwedstrijden; Olympische spelen, enz.) en uitzendingen die werden gedragen door ‘personality’ (de voortreffelijk gedane interviews van de N.B.C. met Lipchitz en



Strawinsky). In het informatief-documentaire vlak zou ik de imponerende serie De Bezetting willen noemen; een markant programma over de schrootaffaire; de voortreffelijke film over de ervaringen van een Gronings emigrantengezin in Canada. Maar verder blijft men hier over het algemeen onder de maat. Zo nu en dan zijn er goede intenties te signaleren; uitwerking en vormgeving camoufleren ze helaas meestal afdoende.

Ik geloof beslist niet, dat alle fouten van de Nederlandse televisie zonder meer herleid mogen worden tot de noemer van het bestel, hoe verwerpelijk dit in zijn huidige vorm ook is. Een volkomen gelijkgeschakelde omroep, al dan niet onder direct staatstoezicht, is natuurlijk nog verwerpelijker. Het

[p. 9]

huidige bestel zou wellicht, wanneer men het waagde er een bedrijfsorganisatorisch verantwoorde grondslag aan te geven, om te buigen zijn naar een voor de Nederlandse omstandigheden aanvaardbare nationale omroep. Dan zouden er vooral in de ‘hogere regionen’ van de organisaties hoofden moeten vallen. Want wat tot dusver ontbreekt is vooral de ‘brainstrust’, het team van lieden die zonder ooit in studio's of regiekamers te komen inhoud en gestalte kunnen geven aan een totaalprogramma. Onder de eigenlijke programmamedewerkers - regisseurs, producers of hoe ze genoemd mogen worden - zijn er die voor hun taak ongeschikt zijn; er zijn er ook die tegen hun taak volkomen opgewassen zijn; er zijn er zeer veel die wanneer aan hun opleiding tot vakmanschap meer werd gedaan en wanneer hun vrijheid minder werd beperkt, beter werk zouden leveren dan ze thans doen.

Er is wel iets aan de gang in Bussum. Er valt binnen de N.T.S. een drang naar meer functionele samenwerking te bespeuren - drang die voor enkele componenten van de televisiestichting waarschijnlijk dwang van de omstandigheden en de (technologische) ontwikkeling is, maar dat zal in de praktijk weinig verschil maken. Het nieuwe plan voor de verdeling van de N.T.S.-zendtijd zou, in principe, aanleiding kunnen zijn tot een bevredigender programmabeleid. Er zijn het afgelopen jaar in het kader van een onder de door de Kroon benoemde voorzitter ressorterende dienst Algemene zaken enkele centrale afdelingen gecreëerd - waaronder een voor studie en documentatie - die beschouwd mogen worden als het begin van het inhalen van een achterstand.

Hoe het ook zij: voor de komende tien jaar blijft er vooralsnog meer te wensen dan te voorspellen. Mijn wensen zijn talrijk en gevarieerd. Er dient meer aandacht en meer geld beschikbaar te komen voor informatieve programma's. Aan algemeen educatieve programma's, die orientatiemogelijkheden bieden voor het individu in een zich steeds meer specialiserende (massa)maatschappij, en aan gericht educatieve programma's, postacademiale colleges bijvoorbeeld en schooluitzendingen, is de behoefte groot (al wordt die behoefte onvoldoende onderkend). De twee televisieprogramma's die stellig over enkele jaren tegelijkertijd

De tekeningenserie, ‘Turken’, in dit nummer is van J. Hillenius

uitgezonden zullen worden, zullen onderling goed gecoördineerd moeten zijn, ongeacht hun exploitatievorm; luister- en kijkonderzoek dient continu en op wetenschappelijk verantwoorde grondslag te geschieden, regionale televisieprogramma's zullen tot stand moeten komen (noodzakelijk uit het oogpunt van ‘public service’ en democratie), Eurovisie zal moeten uitgroeien tot een werkelijk Europese programma-organisatie (geen zaak natuurlijk van Nederland alleen).

Of deze wensen in vervulling zullen gaan, hangt voor een belangrijk deel mede af van de visie van hen die met televisie veel zouden kunnen doen; die er van zouden kunnen profiteren ook. (Zeker als er twee of drie programma's zijn, zullen de zendernetten een groot deel van het etmaal beschikbaar zijn voor allerlei ‘minor interests’). In visie op televisie schiet de Nederlandse intelligentsia, ik zeg het dan nog maar eens, schromelijk tekort. Waarschijnlijk omdat zij er meer in ziet, dan er in te zien is. Bij televisie denkt men te veel aan de ‘institution’, aan de televisie-omroep, aan het tot dusver bekende televisieprogramma. Men denkt te weinig aan het instrument, het medium, dat minder is maar waarmee méér gedaan kan worden.

Typerend voor de mentaliteit van een volk, dat al 36 jaar genoegen neemt met een omroepbestel dat ten minste 16 jaar een anachronisme is, vind ik het dat het de commissie Scholten (die de regering moet adviseren inzake de toekomst van dit omroepbestel) zo ongestoord haar werk laat doen. Er zou hier van alle kanten gelobbied, gemanifesteerd, ge‘tuigd’ moeten worden. Ik vrees dat het slechts van één zijde gebeurt.

Een feestartikel is dit niet geworden. Wie aan feestartikelen - neuzen, mutsen, pruiken, niespoeder, lachgas - behoefte heeft, zal ook in de komende jaren zeker bij de vaderlandse televisie terecht kunnen. Zelfs als de heer Lou van Burg niet terugkeert.