Hollands Weekblad. Jaargang 3

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor litteratuur en politiek derde jaargang · nummer 124 · 27 september 1961

Dag Hammarskjöld

De tragische dood van Dag Hammarskjöld in het Afrikaanse oerwoud, waar zijn activiteiten als secretaris-generaal van de Verenigde Naties enorme afmetingen hadden aangenomen, heeft op verbazingwekkende wijze laten zien hoe belangrijk een enkeling kan worden in een wereld waarin monolithische staten de voornaamste machten zijn. Hammarskjöld slaagde er niet slechts in de verlangens van de grootste landen te weerstaan, hij deed dat bovendien als een man die zich inzette voor onderhandelingen, voor het compromis en voor de vrede in een wereld die meer belangstelling toonde voor instrumenten van vernietiging en oorlog.

Kort voor zijn laatste missie had de secretaris-generaal de Algemene Vergadering in scherpe bewoordingen opgeroepen tot het eerbiedigen van wat hij ‘democratische beginselen’ noemde, en tot het verwerpen van opvattingen volgens welke de Verenigde Naties niet meer waren dan een orgaan voor diplomatiek overleg. Die oproep had aanzienlijk meer praktische betekenis dan zijn

theoretische en abstracte terminologie op zichzelf beschouwd zou doen vermoeden. Hij hield een rechtstreekse veroordeling in van de waarde en de gegrondheid van de Russische houding jegens het ambt van de secretaris-generaal. De oproep onthulde dat Hammarskjöld nog geen krimp gaf in zijn strijd om te voorkomen dat door Russische manipulaties het ambt dat hij met zoveel toewijding vervulde zou worden ondermijnd. Het was bovenal een persoonlijke oproep, weliswaar gegoten in de vorm van een inleiding tot zijn jaarverslag, maar gevloeid uit zijn eigen pen en neergeschreven in zijn eigen stijl.

Hammarskjöld kwam uit Zweden naar de Verenigde Naties als een man die hoge bestuursfuncties in het regeringsapparaat had bekleed, met veel ervaring op het gebied van internationale economische betrekkingen en voortbouwend op de traditie van een geslacht dat van oudsher nauw met de diplomatieke dienst verweven was. Hij betrad het voorname werkvertrek op de 38ste verdie-

[p. 2]

ping van het secretariaatsgebouw op het moment waarop een grote macht het regime van zijn voorganger had gebroken. Dag Hammarskjöld wekte toen de indruk dat hij omzichtig en degelijk tewerk zou gaan, zonder af te wijken van de handboeken der traditionele diplomatie.

Binnen twee jaar echter had hij stappen ondernomen die deze verwachtingen de bodem insloegen. Hij had het opgenomen tegen de Amerikaanse volgelingen van McCarthy die in elk bureau van de Verenigde Naties communistische saboteurs meenden te ontwaren. De FBI, waarop druk werd uitgeoefend door McCarthy en zijn aanhang, werd niet langer de vrije hand gelaten bij het verrichten van speurwerk op grondgebied van de Verenigde Naties. En verder aanvaardde de secretaris-generaal een opdracht van de Algemene Vergadering om te trachten Amerikaanse krijgsgevangenen te bevrijden uit communistisch-Chinese handen. Deze instructies en de manier waarop Hammarskjöld er gevolg aan gaf zullen de Russische diplomaten zeker weinig reden tot juichen hebben gegeven. Na dit vrij bescheiden begin ging hij ertoe over onderhandelingen te leiden en operaties te volvoeren die nodig waren om het Engels-Franse avontuur in Suez tot staan te brengen, en trachtte hij tezelfdertijd op grond van een resolutie van de Algemene Vergadering toegang te krijgen tot Hongarije gedurende de anticommunistische opstand in dat land. Spoedig daarna raakte hij diep verwikkeld in de crisis in Libanon die Amerikaanse soldaten naar de Middellandse-Zeekust bracht. Later volgde nog een missie naar Laos en tenslotte een naar de Kongo.

Al deze diplomatieke ondernemingen droegen, evenals Hammarskjölds inleiding tot zijn jaarverslag, de sporen van hun auteur. Ook al werden zij aanvaard met steun of ten minste met toestemming van de meeste VN-leden, de vermaarde missies van de secretaris-generaal bleven een persoonlijk karakter dragen. Hammarskjöld stippelde ze uit, produceerde de meeste of alle richtinggevende denkbeelden en voerde zelf de belangrijkste onderhandelingen. Hij zag er

niet tegen op een halve reis om de wereld te ondernemen of tot het aanbreken van de ochtend door te confereren met gedelegeerden in New York. Gedurende een crisis als ten tijde van de Suez-onderhandelingen werkte de secretaris-generaal zelf de klok rond, het uiterste vergend van zijn personeel, en hoge functionarissen tot slaapwandelaars makend. Zijn dood kwam toen hij bezig was met een reeks persoonlijke onderhandelingen in de Kongo.

Dag Hammarskjöld vertelde zelden of nooit iets over de tactiek die hij volgde. Het is dan ook bijzonder moeilijk een volledig beeld te geven van de onderhandelingen met Nasser in Egypte of met Patrice Loernoemba of Joseph Kasavoeboe in de Kongo. De rapporten die verschenen hielden zich bezig met conclusies en met overeenkomsten, niet met de weg waarlangs tot dergelijke overeenkomsten was gekomen. Maar Hammarskjöld vertelde wél, en verscheidenen malen, iets over zijn strategie. Zijn voornaamste beginsel was dat van de ‘rustige diplomatie’. Dit beginsel kwam er in de praktijk op neer dat volstrekt gezwegen werd over onderhandelingen die nog gaande waren en dat alleen met regeringsleiders of andere zeer hoge functionarissen zaken werden gedaan. Zijn manier van onderhandelen was die van man tot man. Het was persoonlijke diplomatie.

Omdat Hammarskjöld voor dergelijke onderhandelingen was toegerust met persoonlijke kwaliteiten van de hoogste orde kon hij gedurende een crisis het ingewikkelde intergouvernementele overleg wel aan. Hij beschikte over een briljant intellect, een gedisciplineerd denkvermogen dat hem in staat stelde tot het ontleden van ingewikkelde situaties en een innemende, zij het wat eenzelvige persoonlijkheid. Weinigen konden zijn vermogen tot het vatten van de kern van een vraagstuk en tot het ontdekken van verscheidene wegen naar een oplossing evenaren. Als hij slaagde, slaagde hij met glans en plukten de Verenigde Naties de vruchten van zijn triomf. Als hij faalde - en ook dat overkwam hem - kwam dat falen op zijn eigen schouders neer. Met zijn opvattingen omtrent diplomatie kon het niet anders of Hammarskjöld had een enorme last te torsen.

De diplomatieke techniek van de secretaris-generaal had bestuurlijke gevolgen binnen het internationale secretariaat van de Verenigde Naties. Omdat hij zich zozeer toelegde op persoonlijke en vertrouwelijke diplomatie was het nodig dat hij zijn assistenten dicht bij de hand had. Om dat te bereiken centraliseerde hij de politieke

[p. 3]

functies van het secretariaat steeds verder. Alle belangrijke vraagstukken kwamen in Hammarskjölds werkvertrek op de 38ste verdieping terecht, en al handelde hij ze niet allemaal zelf af, toch werd zijn bureau de plaats waar het boeiendste en meest stimulerende werk van het secretariaat vrijwel geheel verricht of voorbereid werd. De andere afdelingen van het secretariaat verrichtten voornamelijk routinewerk. Het initiatief was in handen van de secretaris-generaal.

Hammarskjölds eigen staf verafgoodde hem. De leden ervan herinnerden bezoekers voortdurend aan de grote talenten van de secretaris-generaal, aan zijn politieke bekwaamheden, aan zijn vooruitziende blik en aan zijn nauwgezetheid. Deze stafleden, zelf bijzonder bekwaam, plachten een indrukwekkend getuigenis af te leggen van Hammarskjölds kwaliteiten. Dat klonk door in de lagere rangen van het secretariaat, ook al was er maar weinig gelegenheid tot contact tussen de secretaris-generaal boven in het gebouw en de eenvoudige ambtenaar beneden. Toch slaagde Hammarskjöld er op een opmerkelijke manier in zijn vierduizend ondergeschikten het gevoel te geven dat hij voor hen openstond en belang in hen stelde. Dat gevoel bleef bestaan ook toen zijn aandacht in toenemende mate werd opgeëist door wereldpolitieke vraagstukken.

Het werk van Dag Hammarskjöld in de Verenigde Naties droeg altijd de sporen van zijn persoonlijkheid en zijn stijl. En omdat hij een man van buitengewone hoedanigheden was had dat een versterkende invloed op het ambt dat hij bekleedde. Maar het was soms ook een bron van zwakheid.

Bij affaires als in Suez en de Kongo zijn van het begin af aan de belangen van grote en kleinere machten betrokken. Die landen maken gebruik van allerlei dwangmiddelen, zo nodig zelfs van oorlog, om veilig te stellen wat zij als hun belangen zien. Hun leiders worden gewoonlijk geruggesteund door politieke organisaties in het eigen land. De Verenigde Naties moeten het echter zonder een dergelijke steun stellen. Hun secretaris-generaal heeft geen divisies tot zijn beschikking, zelfs geen enkele politieman. En mocht zijn organisatie al gebruik van soldaten mogen maken, dan zorgen de leden-staten er wel voor dat dat gebruik beperkt is en dat hun recht op het terugtrekken van hun bijdrage steeds van kracht blijft. De secretaris-generaal staat, wanneer het om belangrijke politieke kwesties gaat, dan ook praktisch alleen. Evenmin heeft hij de kans veel persoonlijke popularitieit te kweken bij de grote massa van de wereldbevolking zolang zijn woorden de zeef van de nationale regeringen moeten passeren. En als zijn activiteiten zich rustig voltrekken zullen er bovendien maar weinig woorden gesproken worden. Alsof dat nog niet genoeg is, Hammarskjöld zou waarschijnlijk niet de gemeenzaamheid en het gemakkelijke optreden bezeten hebben dat karakteristiek is voor grote politieke figuren.

Omdat hij het zonder eigen politieke ruggesteun moest doen, moest de secretaris-generaal voortdurend de stemmen in de Algemene Vergadering tegen elkaar afwegen en steeds nieuwe coalities creëren om met vrucht te kunnen blijven werken. Maar aangezien zijn diplomatie een persoonlijke diplomatie was kon hij ook persoonlijk worden aangevallen. Hij alleen vormde het doelwit van de verwijten. Gedurende de onderhandelingen in de Kongo onderging hij dikwijls dergelijke kritiek, uitgesproken of bedekt, van de kant van Afrikaanse en Aziatische landen wier loyale steun hij juist zozeer begeerde.

De Sowjetunie attaqueerde hem, na eerst een reeks juridische bezwaren te hebben geopperd, tenslotte persoonlijk. Te beginnen met Chroesjtsjof gingen de Russische leiders van hoog tot laag Dag Hammarskjöld te lijf, en zij gaven hun aanval extra gewicht door een zodanige reorganisatie van het secretariaat-generaal te eisen dat iemand van Hammarskjölds kwaliteiten en talenten nooit meer met vrucht werkzaam zou kunnen zijn. De Russische aanval vond enige weerklank bij de regeringen die zich benadeeld of tegengewerkt achtten bij Suez of in de Kongo. Het was dus juist Hammarskjölds talent voor het bewerken van compromissen - compromissen die onvermijdelijk een rest van onenigheid achterlieten - dat zich tegen hem keerde.

Hammarskjölds dood, hoe tragisch op zichzelf al, had moeilijk op een ongunstiger tijdstip kunnen komen. Nieuwe moeilijkheden staken de kop op in de Kongo, waar de rust aanvankelijk scheen weer te keren. De Algemene Vergadering stond op het punt zich te zetten aan de behandeling van een agenda waarop belangrijke en moeilijke vraagstukken vermeld stonden, sommige waarvan verband hielden met denkbeelden die Hammarskjöld zeer ter harte gingen. De organisatie van het secretariaat en de bevoegdheden van de secretaris-generaal zouden onderwerp uitmaken van een naar alle waarschijnlijkheid beslissend debat. Het secretariaat bleef onder die omstandigheden zonder leider achter. De Algemene Vergadering werd beroofd van zijn meest ge-

[p. 4]

zaghebbende adviseur. Onervaren gedelegeerden - die er altijd vele waren - konden zich niet meer om raad tot de secretaris-generaal wenden. Het verlies van de secretaris-generaal betekende dat iets, zo niet het meeste, van hetgeen hij tot stand had gebracht vernietigd was. Tegelijk daarmee was verloren gegaan het vermogen om zijn verrichtingen te verantwoorden op grond van een respectabele kennis van zaken. En tenslotte zou de Sowjetaanval in de een of andere vorm worden vernieuwd.

Wat er de eerstvolgende weken ook moge gebeuren, het staat vast dat de functie van secretaris-generaal niet vervuld zal worden zoals in de voorbije acht jaren is gebeurd. Het eerstnodige is dat de Veiligheidsraad een opvolger voor Dag Hammarskjöld voordraagt. Het valt nauwelijks aan te nemen dat de Sowjetunie een man van Hammarskjölds kwaliteiten zal steunen. Wat erger is, de Russen zouden de kans waar kunnen nemen om de ramp die de Verenigde Naties heeft getroffen te vergroten door aan te dringen op constitutionele wijzigingen die tot het ‘troika’-stelsel moeten leiden. En omdat het ondenkbaar is dat de leden van de Verenigde Naties het Russische plan naar de letter zullen volgen, kan elke poging om eraan vast te houden tot een langdurige en vernietigende botsing leiden. De afloop van een dergelijke ruzie kan Dag Hammarskjöld en zijn persoonlijke aanpak niet tot nieuw leven wekken. Die zijn voorgoed verloren. En om de eenvoudige reden dat de secretaris-generaal zo nauw betrokken was bij het belangrijkste werk van de Verenigde Naties, is duidelijk dat de ontwikkeling van het werk van de organisatie in de onmiddellijke toekomst merkbaar zal verschillen van die in het nabije verleden.

Leon Gordenker